Một cuộc họp quốc tế được kỳ vọng sẽ tạo bước ngoặt trong nỗ lực xây dựng hiệp ước toàn cầu chống ô nhiễm nhựa đã khép lại tại Geneva (Thụy Sĩ) mà không đạt được kết quả. Đây là lần thứ hai tiến trình đàm phán rơi vào bế tắc, sau thất bại tại Busan (Hàn Quốc) năm ngoái.
Các đại biểu tại phiên họp thứ hai của kỳ họp thứ 5 của Ủy ban Đàm phán Liên chính phủ về ô nhiễm nhựa, bao gồm cả ô nhiễm môi trường biển (INC-5.2) tại Geneva, Thụy Sĩ. Ảnh: UNEP.
Dự thảo hiệp ước thiếu tham vọng
Đại diện 184 quốc gia đã nhóm họp trong khuôn khổ phiên họp thứ hai của giai đoạn 5 Ủy ban đàm phán liên chính phủ về ô nhiễm nhựa (INC-5.2), với mục tiêu tìm tiếng nói chung về việc giới hạn sản xuất nhựa, loại bỏ hóa chất độc hại và xây dựng cơ chế tài chính cho các nước đang phát triển. Tuy nhiên, dự thảo hiệp ước bị hơn 100 quốc gia phản đối, cho rằng “thiếu tham vọng” và “tạo lợi thế cho các nhà sản xuất gây ô nhiễm”.
Văn bản này chỉ đưa ra các biện pháp tự nguyện, không bao quát toàn bộ vòng đời của nhựa, đồng thời loại bỏ các điều khoản liên quan đến sức khỏe và lộ trình loại bỏ sản phẩm nhựa. Điều này đã khiến nhiều tổ chức môi trường lên tiếng phản đối gay gắt.
Melissa Blue Sky, luật sư cao cấp của Trung tâm Luật Môi trường Quốc tế (CIEL), gọi dự thảo là “thảm hại” và “một bước thụt lùi khổng lồ đối với con người, quá trình và hành tinh”. Bà nhấn mạnh rằng một hiệp ước chỉ dựa vào các biện pháp tự nguyện, bỏ qua các quy định bắt buộc, sẽ chẳng thể nào chặn đứng được khủng hoảng nhựa.
Tổng giám đốc Chương trình Môi trường Liên hợp quốc (UNEP) Inger Andersen nhắc lại rằng tiến trình này bắt đầu từ nghị quyết năm 2022, đặt mục tiêu có một hiệp ước toàn cầu có tính ràng buộc pháp lý vào cuối năm 2024. Tuy vậy, tương lai của đàm phán vẫn chưa rõ ràng.
Giám đốc điều hành UNEP Inger Andersen tại phiên họp thứ hai của Ủy ban Đàm phán Liên chính phủ về ô nhiễm nhựa, bao gồm cả ô nhiễm môi trường biển (INC-5.2) tại Geneva, Thụy Sĩ. Ảnh: UNEP.
Vận động hành lang từ ngành dầu mỏ, hóa chất và nhựa
Một yếu tố gây tranh cãi lớn là sự hiện diện áp đảo của các nhà vận động hành lang từ ngành dầu mỏ, hóa chất và nhựa. Điều tra của CIEL cho thấy, tại Geneva có đến 234 nhà vận động công nghiệp tham dự, vượt xa số lượng các nhà khoa học hay đại diện cộng đồng bản địa. Đáng chú ý, 19 người trong số này thậm chí còn tham gia phái đoàn chính thức của các quốc gia như Ai Cập, Kazakhstan, Trung Quốc, Iran, Chile và Cộng hòa Dominica.
Ximena Banegas, điều phối viên chiến dịch nhựa và hóa dầu toàn cầu của CIEL, lên án: “Chúng ta có hàng thập kỷ bằng chứng cho thấy ngành dầu mỏ và hóa chất luôn sử dụng cùng một kịch bản: phủ nhận, đánh lạc hướng và phá hỏng tiến trình. Hơn 99% nhựa được sản xuất từ hóa chất nguồn gốc nhiên liệu hóa thạch. Vậy tại sao chúng ta có thể tin rằng họ sẽ tham gia đàm phán một cách thiện chí?”
Trước thất bại này, Graham Forbes, Trưởng chiến dịch Nhựa toàn cầu của Greenpeace Mỹ, khẳng định: “Việc không đạt được thỏa thuận ở Geneva là hồi chuông cảnh tỉnh: chấm dứt ô nhiễm nhựa đồng nghĩa phải đối mặt trực diện với lợi ích ngành nhiên liệu hóa thạch”.
Ở góc độ quốc gia, Ủy viên châu Âu Jessika Roswall khẳng định EU sẽ tiếp tục thúc đẩy một hiệp ước ràng buộc để bảo vệ sức khỏe cộng đồng, môi trường và xây dựng kinh tế tuần hoàn. Đại diện Cuba gọi đây là “cơ hội lịch sử bị bỏ lỡ”, trong khi Tuvalu cảnh báo các đảo quốc sẽ tiếp tục hứng chịu rác thải nhựa tràn vào đại dương nếu thiếu hợp tác toàn cầu.
Họp báo tại phiên họp thứ hai của kỳ họp thứ 5 của Ủy ban Đàm phán Liên chính phủ về ô nhiễm nhựa, bao gồm cả trong môi trường biển (INC-5.2) tại Geneva, Thụy Sĩ. Ảnh: UNEP.
Các tổ chức xã hội dân sự cũng chỉ trích “một nhóm nhỏ quốc gia sản xuất dầu khí” đã ngăn cản tiến trình. Marian Ledesma (Greenpeace Philippines) nhấn mạnh: “Không thể để một nhóm nhỏ quốc gia và tập đoàn cản trở, rồi quyết định thay cho tương lai cả hành tinh”. Ana Rocha, thuộc Liên minh Toàn cầu chống lò đốt rác (GAIA), cũng cho rằng: “Không có hiệp ước còn hơn một hiệp ước yếu kém".
Dù bế tắc, các bên đều khẳng định tiến trình đàm phán không thể dừng lại. Các cuộc thương lượng mới dự kiến sẽ được tổ chức, song thời gian và địa điểm vẫn chưa được ấn định.
Nhiều chuyên gia kêu gọi cải tổ cách thức đàm phán, ví dụ bổ sung cơ chế bỏ phiếu để tránh “sự độc quyền phủ quyết” của một nhóm nhỏ quốc gia. Một số ý kiến thậm chí đề xuất hình thành “hiệp ước của các quốc gia thiện chí”, thay vì chờ sự đồng thuận tuyệt đối.
Khủng hoảng nhựa hiện được xem là một trong những thách thức môi trường lớn nhất toàn cầu, khi hơn 400 triệu tấn nhựa được sản xuất mỗi năm, phần lớn có nguồn gốc từ nhiên liệu hóa thạch. Nếu không có hành động quyết liệt, rác nhựa sẽ tiếp tục đầu độc hệ sinh thái, sức khỏe con người và góp phần làm trầm trọng thêm biến đổi khí hậu.
