Bịt 'lỗ hổng' mất an toàn thực phẩm: [Bài 4] Vô số mánh khóe 'hợp thức hóa'?

Ban giám hiệu thấp thỏm vì… sợ lộ sai phạm

Suốt thời gian qua, nhóm phóng viên báo Nông nghiệp và Môi trường đi sâu vào những kẽ hở của chuỗi cung ứng thực phẩm tại nhiều địa phương. Ở trong các bếp ăn trường học, vấn nạn thực phẩm “bẩn” vẫn len lỏi và tinh vi khôn lường.

Trường Mầm non Xuân Chính (xã Chất Bình, Ninh Bình) là một ví dụ. Tại đây, những gì phóng viên ghi nhận được đã kéo tấm màn che khỏi bức tranh tưởng như “an toàn, chuẩn bị chu đáo” của bữa ăn bán trú.

Ngay khi xuất hiện “người lạ” quanh cổng trường vài ngày liên tiếp, Ban giám hiệu lập tức trở nên hoang mang. Điều đáng nói, sự lo lắng thể hiện không phải trước hết cho sự an toàn của học sinh, mà cho… chính nhà trường và những người đang điều hành đơn vị.

Trong phòng làm việc, bà Phạm Thị Bảy, Hiệu trưởng Trường Mầm non Xuân Chính (xã Chất Bình) liên tục dán mắt vào màn hình camera an ninh, dáo dác nhìn ra cổng, đứng ngồi không yên. 

Bà Bảy tự suy đoán xa hơn về mục đích “người lạ” này: “Ý là nó lên để nó phát hiện mình có sai phạm cái gì không ấy. Ví dụ thịt không dính tem mác, không để ở trong túi zip hay cái gì... đoán vậy thôi chứ có ai biết làm gì đâu”.

Những lời buột miệng trong lúc thấp thỏm ấy vô tình đã thừa nhận: Quy trình tiếp nhận thực phẩm của trường đang không tuân thủ đầy đủ quy định về tem mác, truy xuất nguồn gốc, quy cách đóng gói. Nếu mọi thứ minh bạch, chuẩn chỉnh, liệu bà hiệu trưởng có phải ngồi canh camera, đoán già đoán non “người lạ” là ai và sợ họ phát hiện những gì?

Căng thẳng của Ban giám hiệu thể hiện rõ hơn khi chúng tôi gợi ý: “Hay là sợ nhà báo ạ?”. Bà Bảy lập tức xác nhận. Nỗi sợ bị lộ dường như lớn hơn nhiều so với nỗi lo một ngày nào đó, chính học sinh của trường có thể gặp sự cố vì bữa ăn không an toàn.

Một chi tiết khác là bảng công khai tài chính về bữa ăn bán trú cũng bị trì hoãn, không công khai thông tin. Khi chúng tôi hỏi xin số liệu trên bảng công khai, bà Bảy ấp úng: “Có công khai, nhưng tí nữa mới công khai. Gớm, ‘ngày đực ngày cái’ ấy mà, kiểu ngại ấy”…

“Ngại” không công khai kịp thời, “ngại” minh bạch thông tin, đó chẳng phải là biểu hiện của việc nhà trường không thật sự sẵn sàng để phụ huynh nhìn rõ từng đồng tiền, từng lạng thịt, mớ rau trên mâm cơm con họ hay sao?

Khi nhắc đến chuyện chọn nhà cung cấp thực phẩm, bà hiệu trưởng lại vô tình để lộ một “bí mật” khác: “Để mà ký (hợp đồng - PV) với các trường cũng cả một vấn đề đấy chứ, đâu có đơn giản. Ngoại giao cũng phải thế nọ thế kia mới ký được đấy”.

Hai chữ “ngoại giao” ở đây, trong ngữ cảnh ấy, rõ ràng không chỉ là xã giao thông thường. Phải chăng ấy là cách nói tránh cho những thỏa thuận ngầm, những mối quan hệ “biết điều với nhau” giữa nhà cung cấp và người có quyền ký hợp đồng?.

Hăm dọa nhà thầu, cắt khẩu phần sữa để… dằn mặt

Bà Thanh Hà, Phó Hiệu trưởng Trường Mầm non Xuân Chính chia sẻ tiếp về những “góc khuất” trong cung cấp thực phẩm vào bếp ăn trường học tại đây. Nếu như bà Bảy dè chừng, thì bà Thanh Hà lại khá cởi mở, và chính sự thoải mái đó đã hé lộ cả một hệ thống lợi ích chằng chịt phía sau mỗi suất ăn học đường.

Vừa ngồi xuống chưa lâu, chúng tôi đề cập đến vai trò của kế toán trong khâu thanh quyết toán, xuất hóa đơn. Nghe đến đây, bà Thanh Hà lập tức “bật mí” một quy luật bất thành văn: “Bạn kế toán bên này cổ hủ cơ. Các em thi thoảng phải quan tâm đến bạn kế toán một tý chứ! Chị nói thật đấy, ví dụ ngày lễ Tết gì, các em cũng phải quan tâm bạn kế toán một tý”.

Rồi bà nói thêm: “Bọn chị hiệu phó còn chả được quan tâm, nữa là kế toán”.

Hai từ “quan tâm” ở đây, ai nghe cũng hiểu, không phải là lời hỏi han sức khỏe. Từ hiệu phó đến kế toán, những người cầm chìa khóa giám sát, ký tá, thanh quyết toán đều ngầm mong chờ một phần lợi riêng khi làm việc với nhà cung cấp. Không có sự “quan tâm”, hợp đồng dù đã ký cũng khó mà êm.

Bà Thanh Hà kể lại lời trách móc của kế toán Hằng: “Thưa chị, em về đây một năm trời rồi mà bên đấy (Công ty Việt Tân) họ không biết em là ai đâu. Em đường đường là một kế toán liên quan đến tiền nong mà em trả được một cái gì!”.

Một năm làm việc, một năm giải ngân cho nhà cung cấp, mà “không được gì”.  Theo bà Thanh Hà, đó là lý do khiến kế toán Hằng “chậm trễ” trong việc xuất hóa đơn. Lẽ ra phải làm nhanh, đủ, đúng quy định, thì nay lại dùng tiến độ công việc để “nói chuyện” với doanh nghiệp.

Như sợ chúng tôi chưa hiểu, bà hiệu phó thẳng thừng “tư vấn”: “Bên em tốt nhất cũng quan tâm đến bạn ấy một chút”.

Không chỉ vậy, bà còn phân tích về khả năng: Công ty Việt Tân có thể đã “quan tâm” hiệu trưởng, nhưng nếu “đưa gộp” một chỗ cho cô Bảy thì chưa chắc phần đó được chia lại cho người khác. Giọng nói, cách đưa đẩy của bà Thanh Hà khiến người nghe dễ hiểu rằng, ngay trong nội bộ nhà trường cũng tồn tại những “vùng tối” lợi ích.

Những chia sẻ của bà hiệu phó càng trở nên đáng sợ hơn khi bà kể lại chuyện ở trường cũ. Vì một doanh nghiệp cung cấp “không thèm nói chuyện gì” với mình, bà đã chọn cách đáp trả bằng… hành động: “Ngày nào chị cũng xuống bếp bắt lỗi thực phẩm, bắt mang bớt vài thứ về, rồi không cho trẻ ăn sữa đủ số buổi, một tuần bốn buổi thì chị cắt xuống hai buổi…”.

Trẻ em - những đứa trẻ mầm non vốn quá nhỏ để hiểu chuyện, bị cắt bớt khẩu phần sữa, không phải vì thiếu kinh phí hay do phụ huynh không đóng tiền, mà chỉ vì người lớn giận nhau, chưa “thông” lợi ích với nhau. Bữa ăn, hộp sữa trở thành con tin trong ván bài lợi ích giữa nhà trường và nhà cung cấp.

Bà Thanh Hà cười, kết luận: “Bọn chị được giao quản lý thì bọn chị có quyền”.

Quyền ấy được dùng vào đâu? Vào việc nghiền nát những quy định trên giấy, biến an toàn thực phẩm và dinh dưỡng của trẻ thành công cụ mặc cả. Khi một phó hiệu trưởng mầm non có thể thản nhiên kể lại chuyện cắt sữa của trẻ như một cách “dằn mặt” doanh nghiệp, người ta có quyền đặt câu hỏi: Đạo đức nghề giáo đang đứng ở đâu trong câu chuyện này?

Mách nước “hợp thức hóa” để qua mặt đoàn kiểm tra

Không chỉ bộc lộ những mảng tối lợi ích, những gì bà Thanh Hà chia sẻ còn phơi bày lỗ hổng nghiêm trọng trong khâu bảo đảm chất lượng, truy xuất nguồn gốc thực phẩm.

Bà cho biết, Công ty Việt Tân - đơn vị đang cung cấp thực phẩm cho Trường Mầm non Xuân Chính có vấn đề về mã QR truy xuất nguồn gốc: “Bên em năm ngoái chị thấy check mã QR nó ra một đằng, thông tin một nẻo, chưa khớp đâu”.

Nói cách khác, tem QR dán trên thực phẩm không phản ánh đúng nguồn gốc thật. Thông tin trả về khi quét mã không trùng khớp với đơn vị sản xuất, cơ sở cung ứng thực tế. Đây là dấu hiệu cho thấy khả năng có việc “đánh tráo” nguồn gốc: Tem một nơi, hàng một nẻo; giấy tờ một đằng, thực phẩm thực sự nhập từ chỗ khác.

Thay vì báo cáo, yêu cầu siết lại quy trình, vị phó hiệu trưởng lại đi theo hướng hoàn toàn ngược lại là... mách nước cách “đánh lừa” đoàn kiểm tra.

Bà tỉ mỉ hướng dẫn: “Đáng lẽ, chuối mấy chục cân thì quả nào cũng phải có tem. Nhưng bên em chỉ cần dán độ 5 quả có tem bỏ vào. Rau cũng thế, thịt cũng vậy, chỉ có một tem dán trên túi bóng thôi”.

Đó có phải là “kinh nghiệm xương máu” mà một lãnh đạo nhà trường truyền lại cho nhà cung cấp, không phải để nâng chất lượng bữa ăn, mà để qua mắt các đoàn kiểm tra khi họ ghé trường. Cái tâm lo cho sức khỏe trẻ nhỏ ở đâu, khi người quản lý bếp ăn sẵn sàng trở thành “đạo diễn hậu trường” chỉ dẫn doanh nghiệp cách hợp thức hóa chứng từ, tem mác?