Xây dựng tiêu chí phân loại dự án thích ứng biến đổi khí hậu

Thiệt hại do biến đổi khí hậu có thể lên tới hơn 10% GDP

Thích ứng biến đổi khí hậu cùng với giảm nhẹ phát thải khí nhà kính là 2 trụ cột trong ứng phó biến đổi khí hậu (BĐKH). Trong khi giảm nhẹ tập trung vào giải quyết nguyên nhân, thích ứng hướng tới điều chỉnh các hành động để sống chung với hệ quả từ BĐKH. Các nghiên cứu chỉ ra, thiệt hại hàng năm liên quan đến khí hậu cực đoan tại Việt Nam tương đương khoảng 1,5% GDP, chưa kể công sức phục hồi và tái thiết sản xuất, kinh doanh.

BĐKH sẽ là một trong các tác nhân làm giảm tăng trưởng của Việt Nam, ít nhất trong vòng 40 năm tới. Nếu Trái đất nóng lên 1,5 độ C, khí hậu cực đoan sẽ gây thiệt hại GDP hàng năm ước tính khoảng 4,5% và sẽ tăng lên 6,7% khi nhiệt độ tăng 2 độ C, thậm chí lên tới 10,8% nếu nhiệt độ tăng 3 độ C. Chi phí thích ứng để ngăn ngừa những tổn thất này được dự báo thấp hơn đáng kể so với việc không làm gì và để mặc BĐKH tiếp tục diễn biến.

Theo Báo cáo đóng góp do quốc gia tự quyết định (NDC) cập nhật, các nguồn lực nhà nước chỉ đủ đáp ứng 30% nhu cầu thích ứng. Trong bối cảnh nhu cầu chi tiêu đầu tư ngày càng tăng lên, khó khăn đặt ra là việc xác định các tiêu chí cho những dự án thích ứng biến BĐKH, tập trung vào những lĩnh vực và địa điểm dễ đối mặt với rủi ro.

Ông  Nguyễn Tuấn Quang, Phó Cục trưởng Cục Biến đổi khí hậu (Bộ NN-MT) cho biết: Các dự án giảm phát thải đã có nhiều tiêu chí rõ ràng để xác định và phân loại. Trong khi đó, các tiêu chí cho dự án thích ứng dù được đề cập trong một số quy định, nhưng đến nay vẫn chưa có bộ tiêu chí mang tính toàn diện. Điều này đặt ra vấn đề lớn: Hoạt động thích ứng rất quan trọng với Việt Nam nhưng làm thế nào để xác định một dự án thật sự đặt trọng tâm vào thích ứng?

Đây là căn cứ để tăng cường huy động nguồn lực cho thích ứng, bởi, dù là ngân sách nhà nước hay tài trợ quốc tế thì nguồn vốn đều phải được sử dụng đúng mục đích. Ông Quang dẫn chứng, Ngân hàng Thế giới và Ngân hàng Phát triển châu Á từng đề xuất tài trợ cho 26 dự án thích ứng BĐKH tại khu vực Đồng bằng sông Cửu Long, trị giá lên tới hàng tỉ USD. Tuy nhiên, điều kiện để có hỗ trợ lãi suất thấp là đề xuất dự án phải chứng minh yếu tố thích ứng BĐKH, trong khi, hầu hết các dự án do địa phương đề xuất đều liên quan đến xây dựng công trình giao thông. Thời điểm đó, Bộ Tài nguyên và Môi trường (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) đã ban hành văn bản với những tiêu chí tạm thời để làm căn cứ cho các đối tác quốc tế xét duyệt, lựa chọn dự án. 

Sau này, Luật Bảo vệ Môi trường năm 2020 đã quy định về việc Thủ tướng Chính phủ sẽ ban hành Tiêu chí xác định các dự án đầu tư, nhiệm vụ thích ứng với BĐKH thuộc thẩm quyền của Thủ tướng Chính phủ. Đây là cơ sở cho các bộ, ngành, địa phương khi đề xuất xây dựng, thẩm định xét duyệt dự án để trình lên Thủ tướng, huy động nguồn lực các nhà tài trợ.

Xây dựng tiêu chí dự án thích ứng có trọng tâm, trọng điểm

Nhu cầu đầu tư cho thích ứng hướng tới tăng cường khả năng chống chịu và đảm bảo an toàn trước thiên tai gia tăng do BĐKH. Trong đó, 3 trọng tâm là nâng cao năng lực dự báo, cảnh báo sớm; xây dựng hạ tầng thích ứng BĐKH (trồng rừng, củng cố hệ thống đê, bảo tồn đa dạng sinh học, mô hình sinh kế dựa vào tự nhiên, chống ngập lụt đô thị...) và nghiên cứu, chuyển giao công nghệ thích ứng BĐKH.

Việc xây dựng các tiêu chí xác định dự án thích ứng BĐKH là cần thiết. Tuy nhiên, do vấn đề thích ứng rất khó lượng hóa, năm 2021, dự thảo bộ tiêu chí ban đầu bao gồm cả đánh giá hiệu quả hoạt động thích ứng lên tới cả trăm tiêu chí và được đánh giá khá phức tạp, nặng tính kỹ thuật.

Trong dự thảo mới nhất, Quyết định Tiêu chí xác định các dự án đầu tư, nhiệm vụ thích ứng với BĐKH thuộc thẩm quyền của Thủ tướng Chính phủ, việc xác định dự án thích ứng BĐKH sẽ căn cứ vào nội dung báo cáo nghiên cứu tiền khả thi đề xuất chủ trương đầu tư của các dự án thuộc thẩm quyền phê duyệt của Thủ tướng Chính phủ.

Thay vì phải đáp ứng cả trăm tiêu chí như dự thảo ban đầu, đến dự thảo lần này, chỉ còn 6 tiêu chí để xác định dự án đầu tư thích ứng BĐKH, bao gồm: sự cần thiết đầu tư, mục tiêu dự án, địa điểm thực hiện, các hoạt động, tính bền vững, hiệu quả kinh tế - xã hội.

Theo dự thảo Quyết định, 6 lĩnh vực, nhóm dự án đầu tư liên quan đến thích ứng BĐKH bao gồm: Nhóm dự án thủy lợi, phòng chống thiên tai; Nhóm dự án sản xuất nông nghiệp, lâm nghiệp, nuôi trồng thủy sản nhằm chống chịu thời tiết cực đoan, thích ứng BĐKH; Nhóm dự án xây dựng, tôn tạo vườn quốc gia, khu bảo tồn thiên nhiên nhằm ứng phó BĐKH và nước biển dâng; Nhóm dự án giao thông nhằm nâng cao khả năng chống chịu, giảm thiểu tác động tiêu cực từ BĐKH; Nhóm dự án xây dựng nhà ở và hạ tầng đô thị nhằm thích ứng BĐKH và nước biển dâng; Nhóm dự án y tế, văn hóa, thể thao và du lịch nhằm nâng cao khả năng chống chịu BĐKH.

Thích ứng phải lâu dài, bền vững

Dự kiến, các dự án thích ứng cần đáp ứng một trong những mục tiêu: giúp tăng cường khả năng chống chịu BĐKH của hệ thống tự nhiên và xã hội; giảm thiểu tác động tiêu cực của BĐKH; tận dụng cơ hội do BĐKH; hoặc tập trung hỗ trợ các đối tượng dễ bị tổn thương, hỗ trợ thúc đẩy giải quyết các vấn đề về giới.

Đặc biệt, yếu tố bền vững được nhấn mạnh, nghĩa là các dự án có khả năng nhân rộng tại khu vực hoặc các lĩnh vực khác. Bên cạnh đó, dự án cần chỉ ra tác động, hiệu quả kinh tế - xã hội trên địa bàn triển khai.

Góp ý cho dự thảo, có ý kiến cho rằng, hiện nay, các luật mới ban hành đã phân cấp triệt để cho địa phương, kéo theo phạm vi quyết định sẽ bị thu hẹp nhiều. Cơ quan soạn thảo cần cân nhắc đề xuất mở rộng phạm vi quy mô ngoài dự án do Thủ tướng Chính phủ phê duyệt. Bên cạnh đó, cần có quy định về theo dõi thống kê các dự án thích ứng BĐKH không giới hạn quy mô, nhằm phục vụ công tác quản lý tại địa phương và đánh giá kết quả triển khai Kế hoạch thích ứng quốc gia. 

Dự kiến, Bộ NN-MT sẽ trình dự thảo Quyết định tới Thủ tướng Chính phủ trong tháng 8/2025. Sau khi được ban hành, đây sẽ là cơ sở để các Bộ, ngành, địa phương và các nhà tài trợ, các định chế tài chính xét duyệt vốn đầu tư và các nguồn vốn ưu đãi cho hoạt động thích ứng BĐKH.

Theo Kế hoạch quốc gia thích ứng với BĐKH giai đoạn 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050 (NAP), ước tính nhu cầu tài chính cho thích ứng với BĐKH của Việt Nam vào năm 2030 sẽ vượt quá 3-5% GDP của năm 2020. Nếu Việt Nam tiếp tục thực hiện phương án chi 1,5% GDP cho thích ứng, nhu cầu huy động vốn ngoài ngân sách vẫn lên tới khoảng 27,5-64,16 tỷ USD. Do đó, cùng với việc huy động nguồn lực, thu hút đầu tư từ các thành phần kinh tế trong nước, nguồn lực hỗ trợ về tài chính, công nghệ từ quốc tế rất quan trọng để thực hiện các hoạt động thích ứng.