Vùng rau VietGAP ‘đón’ đầu nguồn Liễn Sơn

Nước là sinh mệnh

Hè tháng 7, trời nắng chang chang cả ngày, cái nóng như thiêu như đốt trên ruộng rau của người dân xã Hội Thịnh, tỉnh Phú Thọ. Ngồi trong nhà mà lòng họ thấp thỏm sốt ruột, lo lắng cho từng cây rau như chính cái nóng ngoài kia.

Mặt trời vừa tắt nắng là bà Lê Thị Minh xách hai thùng phuy đầy ắp nước sạch, rảo bước ra ruộng. Tiếng ủng lẹp xẹp dưới chân, tay bà thoăn thoắt múc từng gáo nước mát, rưới lên những luống cải đang khát khô sau cả ngày nắng gắt. Từng chiếc lá nhỏ rung rung, vươn lên như đón lấy giọt sống. Giọt nước rơi xuống đất, bụi khô bốc hơi khẽ xèo, mùi đất ẩm bốc lên ngai ngái mà dễ chịu lạ kỳ.

Theo bà Minh, việc sản xuất của bà con khu vực nơi đây phụ thuộc rất nhiều vào nước. Mà đã làm rau theo quy trình VietGAP thì lại càng phải kỹ lưỡng, khắt khe hơn. Không phải cứ có nước là tưới. Nguồn nước phải sạch, không lẫn hóa chất, không có mầm bệnh bởi chỉ cần một lần sơ suất thôi, cả ruộng rau có thể mất trắng.

“Rất may là khu vực trồng rau màu này gần với cửa sông nên có nguồn nước sạch. Cứ có nước đầu nguồn là bà con tranh thủ lấy ngay. Nếu để nước đi qua vài vùng trồng lúa hay đoạn có phun thuốc cỏ rồi thì chúng tôi không dám lấy đâu, nước dễ nhiễm độc hại lắm”, bà Minh vừa tưới rau vừa kể.

Đơn thuần chỉ là những kinh nghiệm tích lũy qua hàng chục năm, bà con trồng rau biết dòng nước nào là sạch, dòng nào là bẩn. Nhìn vào cách bà con canh thời điểm lấy nước, đậy nắp thùng kín sau khi múc, giữ cho không bụi bẩn… là đủ hiểu sự cẩn trọng của người dân.

“Ở những vùng quê chuyên trồng rau này, nước tưới không chỉ là điều kiện tiên quyết để sản xuất mà còn có thể coi là sinh mệnh của cả ruộng rau. Chúng tôi giữ được nước sạch là giữ được ruộng rau, giữ được thương hiệu vùng rau an toàn và giữ được chén cơm”, người dân thật thà chia sẻ.

Nhớ lại câu chuyện về nước sạch nơi đây, bà Dương Thị Quỳnh Liên, Giám đốc HTX Rau an toàn Vân Hội Xanh, không giấu được vẻ tiếc nuối khi kể về lần HTX thử nghiệm trồng một giống bèo hoa dâu mới vào năm 2024.

Theo các nghiên cứu, bèo hoa dâu cực kỳ mẫn cảm với các chất hóa học, đặc biệt là thuốc diệt cỏ, kim loại nặng, nước nhiễm dầu hoặc dư lượng thuốc bảo vệ thực vật. Chỉ cần một lượng nhỏ thuốc diệt cỏ có trong nước cũng có thể khiến bèo chết hàng loạt sau vài ngày.

Bà Liên kể, hôm ấy, trời nắng như đổ lửa, 2 mẫu bèo được thả xuống ao, nước lấy từ một nguồn khác chứ không phải đầu nguồn như nước tưới rau. Tưởng đâu chỉ là một thay đổi nhỏ nhưng chính sự chủ quan đó lại dẫn đến hậu quả lớn. Chỉ sau 3 ngày, những mảng bèo từng xanh non mơn mởn đã trở nên úa vàng, chết sạch.

“Lúc ấy tôi nhìn mà xót lắm. Thiệt hại kinh tế không đáng là bao nhưng đó chính là bài học quý báu về nước sạch. Sau lần ấy, chúng tôi càng siết chặt hơn việc kiểm soát nước, phải lấy từ nguồn đầu, nơi chưa bị tác động bởi thuốc trừ sâu, thuốc cỏ từ các vùng trồng lúa xung quanh. Nước có sạch mới trồng rau sạch được”, Giám đốc HTX Rau an toàn Vân Hội Xanh bộc bạch.

Mạch sống Liễn Sơn và bài học tiêu úng sống còn ở Đà Sa

Thế nhưng, trớ trêu thay, ở ngay chính vùng rau nổi tiếng của xã Hội Thịnh lại không hề có mạch nước ngầm. Bà con đã từng thử khoan giếng, đặt đủ loại máy dò, có hộ còn gom góp tiền khoan đến vài chục mét. Vậy mà nước chỉ rỉ ra lác đác, bơm được chừng mười lăm phút là cạn kiệt, khô khốc như chưa từng có giọt nào.

Không có mạch nước ngầm, cả cánh đồng rau buộc phải phụ thuộc hoàn toàn vào nguồn nước sông Liễn Sơn qua hệ thống thủy lợi Liễn Sơn. Đối với ruộng rau nơi đây, dòng nước Liễn Sơn chính là mạch sống bởi chỉ cần một lần đóng cửa sông để sửa kênh mương là rau sẽ “khát”.

“Mà rau thì đâu có chờ được nước. Lúa còn có thể "chịu hạn" dăm ba ngày chứ rau màu, nhất là rau cải, mướp nếp hay mướp đắng, chỉ cần vài hôm thiếu nước là úa, là xoăn, là hỏng ngay từ ngọn”, bà Lê Thị Minh chia sẻ kinh nghiệm.

Vào vụ đông, mỗi lần xã thông báo lịch đóng cửa sông là bà con chạy đôn chạy đáo cả lên. Người thì tích nước trước bằng cách chặn đầu mương, người thì mang chum, bể ra cánh đồng để trữ tạm. Đến ngày thiếu nước, lại tất tưởi gánh từng xô, từng can từ nhà ra đồng để tưới cho từng cây rau.

Nói đoạn, bà Minh chỉ về phía xa nơi con mương bê tông chạy dài theo chân ruộng: “Trước kia, mương toàn là mương đất. Cỏ mọc, rác tắc, mưa lớn là không thoát được, rau chết ngập. Giờ thì 80% kênh mương được bê tông hóa rồi, sạch sẽ mà dễ nạo vét hơn nhiều”.

Tháng 9/2024, cơn bão Yagi đi qua, để lại những chuỗi ngày mưa gió quần thảo trên ruộng rau của người dân. Chỉ sau 2 đêm mưa tầm tã, cả cánh đồng màu khu trũng thấp chìm nghỉm trong biển nước. Rau không kịp vớt. Ngô thì đổ, gốc thối nhũn. Bà con mất trắng cả vụ rau…

Thế mà trái ngược hoàn toàn với khung cảnh tan hoang ngày ấy, nơi người trồng rau chỉ còn biết đứng nhìn từng luống cải úng ngập, rũ rượi trong nước lũ, thì cánh đồng Đà Sa, nằm phía trên cao, bên kia con đường nội đồng, lại gần như không hề bị ảnh hưởng.

Theo bà Dương Thị Quỳnh Liên, lý do không chỉ vì cánh đồng Đà Sa nằm ở khu đất cao hơn mà quan trọng hơn cả là do hệ thống tiêu úng được đầu tư bài bản, đồng bộ từ trước đó. Ngay trong mùa khô, các mương dẫn tiêu đã được khơi thông. Các cống thoát nước được mở rộng, đảm bảo nước mưa lớn đến đâu cũng rút kịp.

“Khi mưa lớn, nước lên rất nhanh nhưng rút cũng rất nhanh. Nửa ngày sau mưa là mặt ruộng đã khô ráo trở lại. Nhờ thế rau không bị ngập lâu, không úng gốc nên bà con giữ được cả vụ. Năm ấy rau cả vùng khan hiếm, giá gấp ba bốn lần ngày thường mà người dân không đủ để bán”, bà Liên kể lại.

HTX Rau an toàn Vân Hội Xanh hiện có 14 thành viên, thường xuyên canh tác rau theo quy trình VietGAP trên diện tích khoảng 3 ha, chủ yếu trồng các loại rau ngắn ngày như rau cải, mỗi tháng có thể thu hoạch một lứa. Vào vụ đông, diện tích trồng rau của HTX mở rộng hơn với các loại rau dài ngày như bắp cải, cải thảo hoặc cà tím, cà ghém, cà pháo.