Phương pháp tưới "Tưới ngập – khô xen kẽ" (AWD) đã được chứng minh có hiệu quả rõ rệt trong việc giảm phát thải khí nhà kính, đặc biệt là CH₄, và đã được một số tiêu chuẩn quốc tế công nhận. Không chỉ giúp tiết kiệm nước và nâng cao hiệu quả sử dụng tài nguyên, AWD còn cho phép đo lường, xác minh lượng phát thải giảm, qua đó tạo nền tảng hình thành thị trường tín chỉ các-bon trong nông nghiệp.
Mô hình tưới ngập truyền thông và mô hình tưới ngập khô xen kẽ AWD. Ảnh: Nguyễn Thủy.
Giảm phát thải từ kỹ thuật canh tác chính xác
Canh tác lúa truyền thống với hình thức tưới ngập liên tục tạo môi trường yếm khí trong đất, thúc đẩy hoạt động của vi sinh vật sinh khí mê-tan. Hoạt động canh tác lúa nước đóng góp khoảng 10% đến 17% tổng lượng mê-tan (CH₄) phát thải, trở thành một trong những nguồn phát thải đáng kể. Mặc dù tồn tại trong khí quyển với thời gian ngắn hơn CO₂ nhưng CH₄ có khả năng gây nóng lên toàn cầu cao gấp 28 lần so với CO₂ tính trên đơn vị khối lượng. Công nghệ tưới ướt khô xen kẽ (AWD) khắc phục hạn chế này bằng việc duy trì các chu kỳ khô - ướt luân phiên, kiểm soát mực nước ruộng lúa ở mức phù hợp thay vì ngập thường xuyên.
Theo PGS.TS Nguyễn Đình Thọ, Phó Viện trưởng Viện Chiến lược Chính sách nông nghiệp và Môi trường, quá trình khô xen kẽ giúp hình thành môi trường hiếu khí trong đất, làm gián đoạn hoạt động của vi sinh vật yếm khí, qua đó làm giảm đáng kể lượng mê-tan phát thải. Điểm quan trọng của AWD là tính ổn định và khả năng kiểm soát cao, dựa trên kỹ thuật canh tác chính xác, theo dõi chặt chẽ mực nước và thời điểm tưới lại theo từng giai đoạn sinh trưởng của cây lúa.
Chính yếu tố kiểm soát này cho phép lượng phát thải giảm được đo đạc, báo cáo và xác minh để quy đổi thành tín chỉ các-bon. Khác với các lĩnh vực như năng lượng hay công nghiệp, giảm phát thải trong nông nghiệp trước đây thường khó định lượng. Tuy nhiên, với AWD, kết hợp cùng các tiến bộ công nghệ như cảm biến mực nước, dữ liệu trực tuyến, vệ tinh, trí tuệ nhân tạo và blockchain, quy trình giám sát ngày càng minh bạch và đáng tin cậy.
“Khi các hoạt động sản xuất trên ruộng đồng được chuẩn hóa và số hóa, nông nghiệp có thể chuyển từ vai trò “bên phát thải” sang “bên cung cấp tín chỉ các-bon”, góp phần vào hệ sinh thái tài chính xanh toàn cầu”, PGS.TS Nguyễn Đình Thọ khẳng định.
Điểm sáng ở Nghệ An
Tại tỉnh Nghệ An, mô hình AWD đang được triển khai mạnh mẽ, lan tỏa nhanh chóng này khẳng định niềm tin ngày càng lớn của nông dân vào hiệu quả của mô hình, đồng thời thể hiện khả năng thích ứng với biến động khí hậu ngày càng khó lường.
Tại tỉnh Nghệ An, mô hình AWD đang được triển khai mạnh mẽ, lan tỏa nhanh chóng. Ảnh: Việt Khánh.
Kết quả triển khai công nghệ AWD tại Nghệ An trong vụ hè thu năm 2024 cho thấy tiềm năng giảm phát thải rất rõ ràng. Trên diện tích 11.152,5 ha áp dụng tưới ướt khô xen kẽ, lượng khí nhà kính giảm đạt 71.088,3 tấn CO₂e, phản ánh hiệu quả vượt trội so với phương thức canh tác truyền thống.
Trong đó, diện tích lúa gieo sạ đạt 9.277,9 ha, với mức giảm phát thải trung bình 6,3 tấn CO₂e/ha, tương đương 58.487,0 tấn CO₂e. Diện tích lúa cấy đạt 1.874,6 ha, mức giảm trung bình 6,7 tấn CO₂e/ha, tổng cộng 12.601,3 tấn CO₂e. Dữ liệu cho thấy tỷ lệ giảm phát thải CO₂e đạt trên 50% so với tưới ngập truyền thống, trong đó lúa gieo sạ giảm 60,11% và lúa cấy giảm 52,94%.
Những con số này là cơ sở khoa học quan trọng để tính toán tín chỉ các-bon, với nguyên tắc mỗi tấn CO₂e giảm phát thải tương ứng một tín chỉ có thể giao dịch, tích lũy hoặc sử dụng làm công cụ huy động tài chính cho tái đầu tư sản xuất.
Điều kiện tự nhiên và hạ tầng của Nghệ An được đánh giá phù hợp với công nghệ AWD. Hệ thống thủy lợi tương đối đồng bộ, khả năng cấp - thoát nước linh hoạt; địa hình bằng phẳng tại nhiều vùng trồng lúa trọng điểm giúp việc kiểm soát mực nước ruộng thuận lợi. Đây là những yếu tố then chốt bảo đảm tính ổn định và khả năng nhân rộng mô hình.
Bên cạnh đó, sự tham gia chủ động của người nông dân đóng vai trò quyết định. Các hộ tham gia mô hình được đào tạo kỹ thuật tưới AWD, hướng dẫn xác định thời điểm tưới dựa trên quan sát thực tế hoặc thiết bị đo mực nước. Thực tiễn cho thấy, lượng nước tưới giảm khoảng 30-40% trong khi năng suất lúa vẫn ổn định, chi phí sản xuất giảm, sâu bệnh được kiểm soát tốt hơn.
Ngoài lợi ích trực tiếp trong sản xuất, AWD còn mở ra cơ hội cải thiện sinh kế thông qua tín chỉ carbon và kết nối với thị trường gạo thân thiện môi trường. Các tổ chức tài chính, quỹ khí hậu, doanh nghiệp chế biến có thể tham gia với vai trò trung gian, hình thành chuỗi giá trị nông nghiệp phát thải thấp.
Từ kết quả tại Nghệ An, có thể khẳng định công nghệ tưới ướt khô xen kẽ là nền tảng quan trọng để xây dựng chính sách tín chỉ các-bon trong nông nghiệp. Trong thời gian tới, việc hoàn thiện hệ thống đo đạc, giám sát và xác minh (MRV), cùng với hỗ trợ kỹ thuật và tài chính, sẽ quyết định khả năng mở rộng mô hình và đưa nông nghiệp Việt Nam tiến gần hơn tới mục tiêu trung hòa các-bon.
