Hơn 76% lượng rác thải bị đem đi chôn lấp
Trong nhiều thập kỷ, các bãi chôn lấp rác thải được xem là “đích đến” của chất thải rắn sinh hoạt tại Việt Nam. Rác được thu gom, vận chuyển và đưa về các bãi chôn lấp với mục tiêu xử lý nhanh, gọn, ít tốn kém. Tuy nhiên, khi tốc độ đô thị hóa gia tăng, tiêu dùng mở rộng và khối lượng rác phát sinh tăng nhanh, phương pháp xử lý này đang bộc lộ rõ nhiều hạn chế, cả về môi trường và không gian đất đai, lãng phí tài nguyên cho phát triển.
Rác chưa được phân loại chủ yếu bị đem đi chôn lấp. Ảnh: Hoàng Hiền.
Theo số liệu trong các nghiên cứu do Ngân hàng Thế giới (WB) và Bộ Nông nghiệp và Môi trường tổng hợp, mỗi ngày cả nước phát sinh gần 68.000 tấn chất thải rắn sinh hoạt, trong đó khu vực đô thị chiếm hơn một nửa. Dù tỷ lệ thu gom đạt mức tương đối cao, tuy nhiên, khoảng 76,10% lượng rác thải hiện vẫn được xử lý bằng hình thức chôn lấp, cho thấy sự phụ thuộc lớn vào mô hình xử lý truyền thống. Cách xử lý này không chỉ tiêu tốn quỹ đất ngày càng khan hiếm, mà còn kéo theo nguy cơ ô nhiễm đất, nước ngầm, nước mặt và phát tán mùi, đặc biệt tại các bãi chôn lấp quy mô nhỏ, không hợp vệ sinh hoặc đã quá tải.
Thực tế đó đặt ra yêu cầu phải thay đổi tư duy quản lý chất thải. Thay vì coi rác là thứ bỏ đi, nhiều quốc gia đã chuyển sang coi chất thải là một dòng tài nguyên thứ cấp, có thể thu hồi, tái sử dụng và đưa trở lại chu trình sản xuất. Việt Nam cũng đang đứng trước bước ngoặt tương tự, khi hàng loạt chính sách và nghiên cứu gần đây đều nhấn mạnh mục tiêu giảm phụ thuộc vào chôn lấp, tăng cường tái chế và thu hồi giá trị từ rác.
Theo ông Nguyễn Trung Thắng, Phó Viện trưởng Viện Chiến lược, Chính sách Nông nghiệp và Môi trường, nền kinh tế Việt Nam đang phát triển nhanh, quá trình đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ khiến khối lượng chất thải rắn sinh hoạt gia tăng và trở thành vấn đề ngày càng nghiêm trọng. “Chỉ trong chưa đầy 15 năm, lượng chất thải rắn đã tăng gần gấp đôi, tạo sức ép lớn lên hệ thống xử lý hiện nay”, ông Nguyễn Trung Thắng nhấn mạnh.
Trong bối cảnh đó, Luật Bảo vệ môi trường 2020 cùng các chính sách liên quan đã tạo ra bước tiến quan trọng khi thể chế hóa các nguyên tắc của kinh tế tuần hoàn, từ phân loại rác tại nguồn, thu phí dịch vụ theo lượng phát sinh đến trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất.
Tuy nhiên, ông Thắng cũng thẳng thắn nhìn nhận, dù khung pháp lý ngày càng hoàn thiện, nhiều địa phương vẫn xử lý chất thải chủ yếu theo phương pháp chôn lấp. Không ít bãi rác quy mô nhỏ, tự phát hoặc đã quá tải chưa được cải tạo, đóng cửa hoặc phục hồi môi trường đúng quy định, tiềm ẩn nguy cơ ô nhiễm kéo dài. “Thay đổi tư duy quản lý rác thải không chỉ nằm ở việc ban hành chính sách, mà còn đòi hỏi chuyển dịch đồng bộ về hạ tầng, công nghệ và cách tiếp cận”, ông Thắng nói.
Cách nhìn khác với rác
Trong bối cảnh đó, nghiên cứu tiền khả thi do WB tài trợ đã đưa ra một cách nhìn khác về chất thải rắn sinh hoạt. Nghiên cứu không coi rác là gánh nặng cần chôn lấp, mà là nguồn vật chất có thể được phân tách, thu hồi và tái sử dụng thông qua các mô hình như trạm trung chuyển, cơ sở thu hồi vật liệu, ủ phân và sản xuất nhiên liệu từ rác.
Theo các chuyên gia, nếu hệ thống phân loại tại nguồn, trung chuyển và thu hồi vật liệu được triển khai đồng bộ, lượng chất thải phải đưa đi chôn lấp có thể giảm tới khoảng 70%.
Ông Đặng Đức Cường, chuyên gia cao cấp về đô thị của WB, cho biết nghiên cứu tiền khả thi được thiết kế nhằm cung cấp cơ sở kỹ thuật cho việc lựa chọn mô hình xử lý chất thải phù hợp với điều kiện cụ thể của từng địa phương. Trong đó, Hải Phòng và Nghệ An - hai khu vực được lựa chọn thực hiện dự án là ví dụ điển hình cho thấy không thể áp dụng một mô hình chung cho mọi địa phương. Hải Phòng có tỷ lệ thu gom rác sinh hoạt rất cao, gần 100%, nhưng vẫn phụ thuộc lớn vào chôn lấp. Trong khi đó, Nghệ An phát sinh lượng rác thấp hơn, song tỷ lệ phân loại tại nguồn còn hạn chế, vật liệu tái chế chủ yếu được thu hồi thủ công trước khi đưa về bãi xử lý tập trung. Những khác biệt này đòi hỏi các giải pháp linh hoạt, dựa trên đặc điểm phát sinh rác, hạ tầng và khả năng tài chính của từng địa phương.
Nếu được phân loại tại nguồn, rác có thể trở thành tài nguyên, để từ đó phân tách, thu hồi và tái sử dụng. Ảnh: Ngọc Hiệp.
Theo báo cáo của WB, doanh thu từ bán vật liệu tái chế hoặc nhiên liệu từ rác thường không đủ để bù đắp toàn bộ chi phí đầu tư và vận hành hệ thống xử lý hiện đại. Tuy nhiên, khi tính đầy đủ các lợi ích kinh tế - xã hội như giảm phát thải khí nhà kính, bảo vệ đất và nguồn nước, giảm chi phí y tế và cải thiện sức khỏe cộng đồng, các mô hình thu hồi tài nguyên từ rác mang lại hiệu quả tổng thể rất cao, vượt xa chi phí bỏ ra.
Cách nhìn này cho thấy, chuyển đổi từ chôn lấp sang thu hồi tài nguyên không đơn thuần là lựa chọn công nghệ, mà là sự thay đổi trong tư duy quản lý. Thay vì tìm kiếm lợi nhuận tài chính ngắn hạn, các chính sách quản lý chất thải cần hướng tới lợi ích dài hạn cho môi trường và xã hội. Trong đó, Nhà nước cần giữ vai trò dẫn dắt trong đầu tư hạ tầng xử lý chất thải, trong khi khu vực tư nhân tham gia ở những khâu phù hợp như vận hành, cung cấp dịch vụ theo hợp đồng dựa trên hiệu suất.
Việt Nam đang đứng trước một bước ngoặt quan trọng trong quản lý chất thải rắn sinh hoạt. Khi quỹ đất ngày càng thu hẹp và áp lực môi trường gia tăng, mô hình chôn lấp không còn là lựa chọn bền vững. Việc chuyển sang thu hồi tài nguyên từ rác không chỉ giúp giảm gánh nặng cho môi trường, mà còn mở ra cách tiếp cận mới trong quản lý đô thị.
