Nước luôn được ví như “huyết mạch” của sự sống, yếu tố thiết yếu cho mọi hoạt động phát triển kinh tế, xã hội và bảo vệ môi trường. Trong cơ cấu chức năng của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, lĩnh vực tài nguyên nước giữ vai trò trụ cột, là nền tảng để điều hòa, phân bổ, bảo vệ và phục hồi nguồn nước, phục vụ cho sinh hoạt, sản xuất, bảo đảm an ninh năng lượng, an ninh lương thực và thích ứng biến đổi khí hậu.
Lễ hội đua ghe hưởng ứng ngày Nước thế giới tại Hậu Giang. Ảnh: Cục Quản lý tài nguyên nước.
Hình thành khung thể chế thống nhất về tài nguyên nước
Trước năm 1998, nước ta chưa có luật chuyên ngành về tài nguyên nước, việc quản lý còn phân tán giữa các lĩnh vực thủy lợi, thủy điện, cấp nước... Việc Quốc hội thông qua Luật Tài nguyên nước năm 1998 đánh dấu bước ngoặt lớn, khi lần đầu tiên Việt Nam có cơ sở pháp lý cho quản lý tổng hợp tài nguyên nước theo hướng hiện đại, phù hợp với thông lệ quốc tế.
Giai đoạn này, công tác quản lý tài nguyên nước được giao cho Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, mới chủ yếu tập trung vào vận hành, đầu tư và bảo vệ công trình thủy lợi. Cùng với tiến trình đổi mới quản lý nhà nước, đến năm 2002, khi Chính phủ ban hành Nghị định số 91/2002/NĐ-CP thành lập Bộ Tài nguyên và Môi trường (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường), chức năng quản lý tài nguyên nước được giao thống nhất về một đầu mối.
Sự ra đời của Cục Quản lý tài nguyên nước đã tạo nền tảng quan trọng để chuyên môn hóa công tác quản lý, giúp Bộ chủ động xây dựng chính sách, quy hoạch và thực thi pháp luật. Các văn bản tiếp theo như: Quyết định 1035/QĐ-BTNMT năm 2008, Quyết định 1686/QĐ-BTNMT năm 2013, Quyết định 1536/QĐ-BTNMT năm 2017 và Quyết định 2866/QĐ-BTNMT năm 2022 tiếp tục hoàn thiện chức năng, nhiệm vụ của Cục, mở rộng phạm vi quản lý theo hướng hiện đại, lấy hiệu quả sử dụng và bảo vệ nguồn nước làm trọng tâm.
Đặc biệt, bước sang năm 2025, khi hợp nhất thành Bộ Nông nghiệp và Môi trường, Cục Quản lý tài nguyên nước chính thức là cơ quan đầu mối giúp Bộ trưởng thống nhất quản lý nhà nước về tài nguyên nước trên phạm vi toàn quốc. Từ đây, công tác điều hòa, phân phối, phục hồi, khai thác và bảo vệ nguồn nước được triển khai đồng bộ, thống nhất, hướng tới phát triển bền vững.
Luật Tài nguyên nước năm 2023 - bước tiến lớn về thể chế
Một dấu mốc quan trọng khác trong tiến trình hoàn thiện thể chế quản lý nước của Việt Nam là sự ra đời của Luật Tài nguyên nước năm 2023, thay thế Luật năm 2012. Đây không chỉ là sự điều chỉnh kỹ thuật đơn thuần mà là bước phát triển mang tính toàn diện, phản ánh tầm nhìn chiến lược mới về quản trị nguồn nước trong bối cảnh biến đổi khí hậu, đô thị hóa và nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội ngày càng gia tăng.
Quốc hội khóa XV thông qua Luật Tài nguyên nước 2023 là dấu mốc quan trọng trong tiến trình hoàn thiện thể chế quản lý tài nguyên nước của Việt Nam. Ảnh: Cục Quản lý tài nguyên nước.
Luật Tài nguyên nước 2023 đã thiết lập nguyên tắc quản lý tổng hợp tài nguyên nước theo lưu vực sông, kết hợp với quản lý theo địa bàn hành chính, qua đó khắc phục triệt để tình trạng chia cắt, chồng chéo trong khai thác, sử dụng nguồn nước. Cách tiếp cận này giúp bảo đảm sự liên kết vùng, điều hòa lợi ích giữa các địa phương và ngành kinh tế, hướng đến khai thác bền vững và sử dụng hiệu quả từng đơn vị nước.
Đặc biệt, Luật khẳng định rõ vai trò của Bộ Nông nghiệp và Môi trường là cơ quan đầu mối giúp Chính phủ thống nhất quản lý nhà nước về tài nguyên nước - bước kiện toàn quan trọng nhằm tăng cường hiệu lực, hiệu quả quản lý. Quan điểm xuyên suốt được thể hiện là “nước là tài sản quốc gia, là nguồn lực chung cần được quản lý tập trung, tiết kiệm và hiệu quả”, coi bảo vệ, phục hồi nguồn nước là nhiệm vụ chiến lược gắn với an ninh môi trường, an ninh lương thực và an ninh năng lượng quốc gia.
Cùng với đó, Luật cũng bổ sung nhiều cơ chế mới mang tính đột phá, như quy định thu tiền cấp quyền khai thác, chế tài về bảo vệ và phục hồi nguồn nước, chính sách khuyến khích tái sử dụng và tuần hoàn nước trong sản xuất. Những nội dung này không chỉ tạo hành lang pháp lý minh bạch, khả thi mà còn định hướng quản lý tài nguyên nước theo cơ chế thị trường, công bằng và bền vững, thúc đẩy sự tham gia của doanh nghiệp và cộng đồng trong bảo vệ, phát triển nguồn nước góp phần quan trọng cho tăng trưởng xanh và phát triển bền vững.
Công nghệ số quản lý, giám sát và phục hồi nguồn nước
Những năm gần đây, công tác giám sát và điều tiết nguồn nước đã có bước tiến vượt bậc nhờ ứng dụng công nghệ số. Hàng trăm công trình khai thác nước mặt và nước ngầm được giám sát trực tuyến, giúp cơ quan quản lý nắm bắt kịp thời lưu lượng khai thác, chất lượng nguồn nước và nguy cơ suy thoái, ô nhiễm.
Công tác quy hoạch tài nguyên nước quốc gia và lưu vực sông được triển khai đồng bộ, gắn với quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội, quy hoạch đất đai và năng lượng, tạo cơ sở cho phân bổ nguồn nước hợp lý giữa các ngành, các địa phương. Nhờ đó, tình trạng tranh chấp, mâu thuẫn trong sử dụng nước giữa các vùng giảm đáng kể.
Hồ treo trữ nước trên núi ở Đồng Văn. Ảnh: Trần Minh Phượng.
Song song, các chương trình phục hồi nguồn nước suy thoái, ô nhiễm, đặc biệt tại các lưu vực sông lớn như sông Hồng, sông Đồng Nai, sông Cửu Long, được triển khai mạnh mẽ, mang lại hiệu quả tích cực. Các dự án tìm kiếm nước ngọt cho vùng khan hiếm, đảo xa, khu vực chịu ảnh hưởng hạn hán, xâm nhập mặn cũng được thực hiện, bảo đảm nguồn nước sinh hoạt và sản xuất cho hàng triệu người dân.
Công tác cấp phép, thu tiền cấp quyền khai thác tài nguyên nước được thực hiện minh bạch, đúng pháp luật, mang lại nguồn thu ngân sách hàng chục nghìn tỷ đồng mỗi năm. Nguồn lực này không chỉ phục vụ tái đầu tư cho công tác quản lý và bảo vệ nguồn nước, mà còn góp phần vào tăng trưởng kinh tế và phát triển bền vững.
Hơn nữa, việc coi trọng quản lý tổng hợp tài nguyên nước đã giúp nâng cao hiệu quả sử dụng nước trong nông nghiệp, công nghiệp và đô thị, góp phần thực hiện mục tiêu tăng trưởng xanh, giảm phát thải carbon và bảo vệ hệ sinh thái nước.
Từ quản lý rời rạc đến thống nhất, từ khai thác sang phát triển bền vững, lĩnh vực tài nguyên nước Việt Nam đã chuyển mình mạnh mẽ, khẳng định cam kết bảo đảm an ninh nguồn nước - nền tảng cho phát triển bền vững và thịnh vượng quốc gia.
