Ngành địa chất, khoáng sản hướng tới phát triển bền vững

Theo TS. Vũ Mạnh Hào - Phó trưởng Phòng Địa chất (Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam), chặng đường tám thập kỷ qua là hành trình không ngừng đổi mới, thích ứng với yêu cầu phát triển của đất nước. “Công tác điều tra cơ bản địa chất, từ chỗ phục vụ nhiệm vụ quốc phòng, kiến thiết ban đầu, nay đã trở thành nền tảng khoa học cho quy hoạch tài nguyên, bảo vệ môi trường và phát triển bền vững”, TS. Hào nhấn mạnh.

Hệ thống bản đồ địa chất - nền tảng tri thức cho phát triển

Từ những năm 1960, công trình chỉnh lý “Bản đồ địa chất miền Bắc Việt Nam” tỷ lệ 1:500.000 đánh dấu bước tiến quan trọng của khoa học địa chất nước ta. Sau khi hoàn thiện bản đồ phần miền Bắc (1963) và miền Nam (1984), “Bản đồ địa chất và khoáng sản Việt Nam” tỷ lệ 1:500.000 được xuất bản năm 1988, ghi nhận 1.796 mỏ và điểm quặng thuộc 90 loại khoáng sản, và vinh dự nhận Giải thưởng Hồ Chí Minh về Khoa học và Công nghệ năm 2005.

Tiếp nối, hệ thống bản đồ địa chất, khoáng sản tỷ lệ 1:200.000 và 1:50.000 được triển khai trên phạm vi toàn quốc. Đến năm 2006, đã hoàn thành 56 tờ bản đồ bao phủ toàn bộ lãnh thổ Việt Nam (phần đất liền); năm 2018, công trình được vinh danh trong chương trình “Vinh quang Việt Nam - Dấu ấn những công trình”. Đây là hai công trình mang tính khoa học cao và có ý nghĩa thực tiễn to lớn trong việc định hướng công tác nghiên cứu địa chất khu vực, tìm kiếm, thăm dò khoáng sản và là dữ liệu quan trọng cho hoạch định các chủ trương về kinh tế địa chất, khoáng sản.

Bộ cơ sở dữ liệu địa chất và khoáng sản quốc gia là nền tảng quan trọng định hướng cho phát triển kinh tế - xã hội, cung cấp nguồn dữ liệu “gốc” phục vụ quy hoạch các ngành kinh tế, quy hoạch vùng lãnh thổ, quy hoạch địa phương và quản lý tài nguyên.

Trong những năm qua, với sự nỗ lực của các đơn vị địa chất trực thuộc Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam, công tác đo vẽ, thành lập bộ bản đồ địa chất và khoáng sản quốc gia tỷ lệ 1:50.000 đã đạt nhiều kết quả nổi bật, hiện bao phủ hơn 77% diện tích phần đất liền. Bộ bản đồ này đã tổng hợp, cung cấp khối lượng lớn thông tin có giá trị khoa học và thực tiễn, là cơ sở quan trọng để các bộ, ngành và địa phương lập quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội, quản lý và sử dụng hiệu quả tài nguyên khoáng sản, đất đai.

Nguồn dữ liệu này không chỉ bao gồm thông tin về địa chất, khoáng sản, mà còn xác định rõ các khu vực di sản địa chất, di chỉ địa chất, vùng có phóng xạ cao hay khoáng sản độc hại, đồng thời chỉ ra những khu vực tiềm ẩn nguy cơ tai biến địa chất, giúp cơ quan quản lý xây dựng các biện pháp phòng ngừa, bảo đảm an toàn cho người dân và phát triển bền vững.

Đổi mới điều tra, mở rộng tầm nhìn phát triển địa chất

Song song với công tác đo vẽ lập bản đồ địa chất và khoáng sản, các lĩnh vực địa vật lý, địa chất thủy văn và địa chất công trình cũng đạt nhiều kết quả quan trọng. Các chuyến bay đo từ, đo xạ trên toàn lãnh thổ đã giúp phát hiện nhiều cấu trúc có khoáng sản lớn như mỏ sắt Thạch Khê (Hà Tĩnh), Nà Rụa (Cao Bằng) hay vùng quặng phóng xạ An Điềm (Quảng Nam). Từ năm 1992, hoạt động điều tra địa chất biển được mở rộng, hoàn thành bản đồ tỷ lệ 1:500.000 vùng nước nông ven bờ, góp phần phục vụ chiến lược phát triển kinh tế biển bền vững.

Tình đến năm 2025, Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam đã triển khai 25 nhiệm vụ, đã hoàn thành 16 nhiệm vụ thuộc Quy hoạch điều tra cơ bản địa chất về khoáng sản. Nhiều đề án trọng điểm như điều tra vùng Tây Bắc, đánh giá cát biển đồng bằng sông Cửu Long và cát trắng ven biển miền Trung hay đánh giá tiềm năng cát biển khu vực Sóc Trăng đã mang lại kết quan trọng.

Theo đó, phát hiện, điều tra, đánh giá 110 mỏ, điểm mỏ thuộc 25 loại khoáng sản thuộc nhóm I, nhóm II và nhóm III trên vùng Tây bắc. Trong đó, xác định 17 mỏ có quy mô lớn, 93 mỏ có quy mô trung bình trung bình và nhỏ, đã khoanh định 96 mỏ, khu mỏ đề xuất bổ sung quy hoạch để thăm dò khoáng sản trong thời gian tới; khoanh định các khu vực cát trắng với tài nguyên hàng chục tỷ tấn đạt tiêu chuẩn sử dụng ngành công nghiệp kính, khuân đúc và thuỷ tinh…; khoanh định, xác định hàng trăm triệu m3 cát biển, bàn giao cho UBND tỉnh Sóc Trăng (trước đây) để kịp thời bổ sung nguồn vật liệu cho các công trình giao thông, xây dựng, cơ sở hạ tầng trọng điểm phía Nam.

Đi đôi với công tác điều tra địa chất về khoáng sản, các đề án điều tra địa chất môi trường, khoáng sản độc hại cũng đã được triển khai trên toàn quốc.

Kết quả điều tra địa chất môi trường đã khoanh định được các diện tích có phóng xạ cao, khoáng sản độc hại; thành lập bộ số liệu nền môi trường phóng xạ tại một số vị trí trọng điểm và đề xuất các giải pháp phòng ngừa, giảm thiểu nhằm hạn chế tác hại của chúng, bàn giao cho địa phương để quản lý, sử dụng; xác định một số khu vực có dị thường phóng xạ cao liên quan đến các khu vực có khả năng phát hiện các mỏ, điểm quặng phóng xạ.

Đáng chú ý, Cục đang triển khai đề án điều tra tổng thể tiềm năng đất hiếm, loại khoáng sản chiến lược có vai trò lớn trong chuỗi cung ứng năng lượng sạch. Bước đầu, đã xác định được các khu vực có quặng đất hiếm kiểu hấp phụ ion trong vỏ phong hóa, mở ra triển vọng khai thác quy mô lớn với chi phí thấp.

Theo TS. Vũ Mạnh Hào, Luật Địa chất và Khoáng sản năm 2024 là dấu mốc quan trọng, giúp mở rộng phạm vi điều tra không chỉ về khoáng sản mà còn về địa chất môi trường, tai biến địa chất, di sản địa chất, địa chất đô thị, không gian lòng đất và tài nguyên địa nhiệt.

“Trong thời kỳ mới, ngoài công tác điều tra địa chất về khoáng sản, ngành địa chất cần mở rộng đối tượng điều tra, chú trọng khoáng sản mới có tính chiến lược và đặc biệt là đẩy mạnh ứng dụng công nghệ số trong công tác điều tra địa chất, xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu địa chất, khoáng sản thống nhất từ Trung ương đến địa phương, phục vụ quy hoạch và quản lý tài nguyên hiệu quả hơn”, ông Hào cho biết.

Với những thành tựu bền bỉ trong tám thập kỷ qua, công tác điều tra cơ bản địa chất tiếp tục khẳng định vai trò nền tảng, vừa là cơ sở khoa học, vừa là động lực cho phát triển bền vững và bảo đảm an ninh tài nguyên quốc gia.