Sáng sớm một ngày cuối năm, ở thôn Ênh, xã Cao Sơn (tỉnh Phú Thọ), sương sớm còn bảng lảng trên những triền đồi. Trong không gian tĩnh lặng của núi rừng, tiếng chày giã gạo vang lên nhịp nhàng, bếp lửa reo vui, mùi xôi nếp mới thơm hương, lan tỏa khắp bản. Với bà con nơi đây, đó là tín hiệu quen thuộc báo mùa Lễ hội Cầu mùa, Mừng cơm mới đã về – một trong những nghi lễ quan trọng nhất trong đời sống văn hóa của cộng đồng các dân tộc ở Cao Sơn.
Lúa nương, bản sắc của người vùng cao. Ảnh: Hà Tâm
Hạt lúa nương, ‘linh hồn’ của bản
Trong gian nhà sàn của thôn Ênh, bà Hoàng Thị Lý, người có uy tín trong cộng đồng dân tộc Tày, cẩn thận sắp lễ lên mâm cúng. Trên mâm là cơm lam, thịt gà, bánh chưng, hoa chuối rừng, ngô, khoai – những sản vật do chính bàn tay người dân làm ra sau một vụ mùa vất vả.
Bà Lý chậm rãi nói: “Mừng cơm mới không chỉ là ăn bát cơm đầu mùa, mà là để tạ ơn trời đất, thần lúa đã cho dân bản no đủ. Con cháu phải biết quý hạt gạo, quý rừng, quý núi thì bản làng mới yên".
Với đồng bào các dân tộc ở Cao Sơn, lúa nương không đơn thuần là cây trồng. Đó là biểu tượng của sự sống, của tín ngưỡng và của mối quan hệ hài hòa giữa con người với thiên nhiên. Từ khâu chọn giống, phát nương, gieo hạt cho đến ngày gặt hái, mỗi công đoạn đều gắn với những tập quán, kiêng kỵ và nghi lễ riêng. Lễ Cầu mùa, Mừng cơm mới vì thế được gìn giữ qua nhiều thế hệ, như một sợi dây bền bỉ kết nối quá khứ với hiện tại.
Cuộc sống của người vùng cao, gắn liền với nương rẫy. Ảnh: Hà Tâm.
Theo kế hoạch năm 2025, trong hai ngày 26–27/12, thôn Ênh sẽ trở thành điểm hẹn văn hóa của 17 thôn trong xã Cao Sơn. Từ sáng sớm, các đội thi tất bật dựng gian hàng, trưng bày gạo nương, nông sản địa phương, sản phẩm OCOP cùng những món ẩm thực truyền thống đậm hương vị núi rừng.
Anh Triệu Văn Hùng, đoàn viên thanh niên thôn Mít, chia sẻ:
“Lễ hội là dịp để bọn trẻ chúng tôi hiểu hơn về phong tục của cha ông, được gặp gỡ, giao lưu giữa các thôn. Vui mà rất ý nghĩa. Qua đó, chúng tôi cũng ý thức hơn trong việc giữ gìn bản sắc văn hóa của dân tộc mình”.
Cũng theo anh Hùng, ngày hội diễn ra trong không khí rộn ràng, tiếng nói, tiếng cười vang khắp sân lễ hội. Trên bãi đất rộng, thanh niên nam nữ tham gia kéo co, đi cà kheo, ném còn; bên cạnh là những vòng múa sạp, múa xòe nối dài, cuốn cả du khách hòa vào không khí lễ hội đậm chất bản làng.
Lễ cúng, không thể thiếu các lễ vật dưới sự điều khiển của thầy mo. Ảnh: Hải Ly.
Được biết, đây không chỉ là ngày hội tinh thần, Lễ Mừng cơm mới còn mở ra không gian giới thiệu, quảng bá sản phẩm địa phương. Tại các gian hàng, những bao gạo nương, mật ong rừng, măng khô, thổ cẩm… thu hút sự quan tâm của đông đảo người dân và du khách.
Chị Hà Thị Tâm, Chủ nhiệm HTX Đa ngành nghề Tâm Cương Tân Minh, cho biết: “Thông qua lễ hội, các sản phẩm nông nghiệp, đặc biệt là gạo nương và nông sản sạch của địa phương được giới thiệu rộng rãi hơn. Đây là cơ hội để HTX kết nối thị trường, nâng cao giá trị sản phẩm, đồng thời khuyến khích người dân canh tác bền vững, gắn sản xuất với bảo tồn văn hóa".
Mâm cúng luôn đủ lễ vật của núi rừng. Ảnh: Hải Ly.
“Giữ hồn” văn hóa để phát triển du lịch
Trao đổi với phóng viên, bà Bùi Thị Hòa Bình – Chủ tịch UBND xã Cao Sơn khẳng định, việc tổ chức Lễ hội Cầu mùa, Mừng cơm mới không chỉ nhằm bảo tồn di sản văn hóa mà còn hướng tới mục tiêu phát triển bền vững của địa phương.
“Lễ hội là cách để chúng tôi gìn giữ bản sắc văn hóa các dân tộc, đồng thời giới thiệu tiềm năng du lịch sinh thái, du lịch cộng đồng của Cao Sơn. Văn hóa phải trở thành nền tảng cho phát triển kinh tế, nhưng phát triển phải đi cùng bảo vệ rừng, bảo vệ môi trường và gìn giữ giá trị truyền thống", bà Bình nhấn mạnh.
Gạo nương để cúng được cấu bằng tay rồi đem tuốt. Ảnh: Hà Tâm.
Theo Chủ tịch UBND xã Cao Sơn, địa phương đang từng bước xây dựng hình ảnh điểm đến gắn với du lịch lòng hồ thủy điện Hòa Bình, du lịch trải nghiệm bản làng, ẩm thực và lễ hội truyền thống. Mô hình du lịch cộng đồng được khuyến khích phát triển theo hướng để du khách không chỉ “xem”, mà còn “sống" cùng văn hóa – cùng người dân xuống nương, nấu cơm mới, múa sạp, uống rượu cần và lắng nghe những câu chuyện về bản làng.
Theo kế hoạch, khi nghi lễ Mừng cơm mới kết thúc, già làng của bản sẽ nâng chén rượu cần mời khách, tiếng khèn, tiếng trống vang lên giữa sân bản. Những hạt gạo nương trắng ngần trong bát cơm đầu mùa như chứa đựng cả mồ hôi, niềm tin và hy vọng của một năm lao động cần mẫn.
Để rồi khi lễ hội khép lại, dư âm vẫn còn đọng mãi trong ánh mắt người già, nụ cười trẻ nhỏ và bước chân du khách rời bản.
Ở Cao Sơn, hạt lúa nương không chỉ nuôi sống con người, mà còn nuôi dưỡng bản sắc, giữ mạch nguồn văn hóa – để từ đó, vùng đất này tự tin bước vào hành trình phát triển mới, bền vững và giàu bản sắc.
