Nhạc sĩ Thế Bảo vẫn dồi dào năng lượng sáng tạo ở tuổi 88. Ảnh: T.L.
Nhạc sĩ Thế Bảo tên đầy đủ là Trần Thế Bảo, sinh ngày 22/8/1937 tại Đông Yên, Bình Sơn, tỉnh Quảng Ngãi. Ông là em trai của nhà thơ Tế Hanh (1921 - 2009). Giảng dạy âm nhac từ năm 1959 tại Nhạc viện Hà Nội rồi Nhạc viện TP.HCM, nhạc sĩ Thế Bảo có học vị Tiến sĩ và học hàm Giáo sư. Ông được trao tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật năm 2017.
Sau ba công trình nghiên cứu âm nhạc “Suy nghĩ về nhạc luật cổ truyền Việt Nam”, “Cảm nhận mỹ học âm nhạc”, “Lịch sử âm nhạc Việt Nam”, nhạc sĩ Thế Bảo vừa có thêm công trình nghiên cứu “Thơ phổ nhạc, nhạc phổ thơ” có giá trị tham khảo độc đáo cho những ai quan tâm thể loại nghệ thuật kết hợp giữa thi ca và âm nhạc.
Với cuốn sách “Thơ phổ nhạc, nhạc phổ thơ”, nhạc sĩ Thế Bảo cho rằng nhạc phổ thơ của người Việt Nam là đưa các bài thơ dân gian thành dân ca, điệu lý như “Trèo lên quán dốc”, “Bắc kim thang”, “Bà rằn bà rý”, “Cây trúc xinh”. Còn thơ phổ nhạc có tiến trình từ dân ca không có tác giả đến các bài ả đào, ca huế, vọng cổ có tác giả. Sau khi tân nhạc phương Tây du nhập nước ta, thì ca khúc phổ từ thơ có một vị trí khá đặc biệt.
Theo đánh giá của nhạc sĩ Thế Bảo, các nhà thơ giàu chất ca từ là Bích Khê, Tạ Hữu Yên, Xuân Quỳnh, Hoài Vũ, còn các nhạc sĩ viết ca từ bay bổng điêu luyện là Văn Cao, Đặng Thế Phong, Nguyễn Văn Thương, Xuân Hồng, Trịnh Công Sơn… Đồng thời, trong dòng chảy ca khúc Việt Nam đã có các nhạc sĩ biệt tài phổ thơ như Phạm Duy, Phan Huỳnh Điểu, Hoàng Hiệp, Phạm Minh Tuấn…
Trong cuốn sách “Thơ phổ nhạc, nhạc phổ thơ”, nhạc sĩ Thế Bảo chứng minh thơ phổ nhạc cũng rất thịnh hành trên thế giới. Ví dụ, nhạc sĩ Áo Schubert (1797-1828) chuyên phổ thơ của nhà thơ Wilhem Muller (1794-1827) và nhà thơ Ludwig Rellstab (1799-1860). Tương tự, nhạc sĩ Nga Rachmaninoff (1873-1943) chuyên phổ thơ của nhà thơ Balmont (1867-1942). Ông cho rằng: “Thơ phổ nhạc là thơ đã bước sang từ (ca từ) vì vậy nó phải hội đủ tính nhạc, dễ hiểu, có độ vang, có sự nhắc lại và mô phỏng, biến tấu, đổi mới, tái hiện… Người nghe phải cảm nhận được ngay, thấy thú vị khi được gặp lại nét quen thuộc, chờ đợi sự đổi mới mà không cần sự suy ngẫm lâu dài với bao tầng ý nghĩa trừu tượng của thơ”.
Công trình nghiên cứu về ca khúc phổ thơ của nhạc sĩ Thế Bảo. Ảnh: T.L.
Đánh giá lại hành trình thơ phổ nhạc trong vòng một thế kỷ vừa qua tại Việt Nam, nhạc sĩ Thế Bảo nhấn mạnh về kỹ năng: “Nhạc sĩ phải biến bài thơ thành ca từ, phải biến cấu trúc thơ thành cấu trúc âm nhạc. Bởi vì, phổ thơ ra bài hát thì phải tuân thủ con đường của âm nhạc. Còn nếu không bắt thơ đi theo âm nhạc, thì nhạc sĩ sẽ là người hát thơ, không phải nhạc sĩ phổ thơ. Hát thơ cho dù có âm điệu hay, nhưng vẫn chỉ là hát cao thấp theo lời thơ, mà không theo tổ chức của âm nhạc. Không thể gọi hát thơ là ca khúc. Hát thơ thì bất cứ bài thơ nào cũng có thể hát được và phổ được. Nhiều nhạc sĩ có thể phổ mỗi ngày hàng chục bài, vì họ không phổ thơ mà hát thơ theo giai điệu”.
Một trong những yếu tố quan trọng để phổ thơ thành công, theo nhạc sĩ Thế Bảo, là người làm nhạc phải hiểu biết và thành thạo nguyên tắc chọn thơ. Không phải bài thơ nào cũng có thể phổ nhạc, mà phải tuyển lựa ba tiêu chí. Thứ nhất, bài thơ có chất ca từ, lời dễ hiểu có độ vang với các vần mở. Thứ hai, bài thơ có nhiều từ được nhắc lại để người nghe nhớ giai điệu. Thứ ba, bài thơ phải có đoạn để tạo điệp khúc.
Nhạc sĩ Thế Bảo từng phổ nhạc rất thành công hai bài thơ của anh ruột - nhà thơ Tế Hanh là “Vườn xưa” và “Cơn bão nghiêng đêm”. Cho nên, trong cuốn sách “Thơ phổ nhạc, nhạc phổ thơ”, ông đưa dẫn chứng bằng trải nghiệm cá nhân phổ thơ của các nhà thơ, từ cách phổ nhạc không thay đổi thơ, phổ nhạc ít thay đổi thơ, phổ nhạc thay đổi cấu trúc thơ đến phổ nhạc khi chuyển thơ sang ca từ.
