Một báo cáo mới của Chương trình Môi trường Liên hợp quốc (UNEP) do Ban Tài nguyên Quốc tế (IRP) chủ trì vừa công bố cho thấy, việc đầu tư có trách nhiệm vào ngành khai thác khoáng sản sẽ đóng vai trò then chốt trong quá trình chuyển đổi năng lượng toàn cầu, hướng tới mục tiêu phát thải ròng bằng 0. Báo cáo nhấn mạnh cần cải cách sâu rộng hệ thống tài chính, quản trị và quy định khai khoáng để đảm bảo nguồn vốn được phân bổ hiệu quả, phục vụ phát triển bền vững.
Nhu cầu ngày càng tăng về khoáng sản cho chuyển đổi năng lượng đòi hỏi một ngành công nghiệp khai thác đóng góp vào phát triển bền vững, tôn trọng nhân quyền và môi trường. Ảnh: Pixabay.
Tài chính bền vững là chìa khóa cho khai thác có trách nhiệm
Theo báo cáo “Tài trợ cho nguồn cung khoáng sản chuyển đổi năng lượng có trách nhiệm vì phát triển bền vững”, kể từ năm 1970, sản lượng khai thác khoáng sản toàn cầu đã tăng gấp 5 lần và hiện chiếm khoảng 50% tổng lượng nguyên liệu thô được sử dụng hằng năm. Các khoáng sản như niken, coban, than chì, đất hiếm và đặc biệt là lithium đang trở thành trụ cột của công nghệ năng lượng sạch, từ pin lưu trữ, tấm quang điện cho tới tua-bin gió.
Chỉ riêng năm 2023, nhu cầu đối với các khoáng sản này đã tăng từ 8-15%. Với lithium, thành phần thiết yếu trong pin xe điện, nhu cầu đến năm 2050 được dự báo cao gấp 9 lần sản lượng toàn cầu của năm 2022. Sự bùng nổ này đặt ra yêu cầu cấp bách về các mô hình khai thác có trách nhiệm, giảm tác động đến môi trường và xã hội.
Ông Janez Potočnik, Đồng Chủ tịch IRP nhấn mạnh: “Nhu cầu ngày càng tăng về khoáng sản cho chuyển đổi năng lượng đòi hỏi một ngành công nghiệp khai thác đóng góp vào phát triển bền vững, tôn trọng nhân quyền và môi trường. Tài chính bền vững cần trở thành xu hướng chủ đạo, chứ không phải ngoại lệ”.
Là lĩnh vực thâm dụng vốn và nhiều rủi ro, khai thác mỏ phụ thuộc vào nhiều nguồn tài chính - công, tư hoặc kết hợp cả hai, ở mọi giai đoạn dự án, từ thăm dò, khai thác đến phục hồi sau đóng cửa mỏ. Một khảo sát trong báo cáo cho thấy, phần lớn doanh nghiệp khai khoáng cho rằng việc duy trì tiêu chuẩn môi trường chỉ làm tăng chi phí hoạt động thêm chưa đến 25%, song lại giúp thu hút nhà đầu tư mới nhờ minh bạch hơn về môi trường, xã hội và quản trị (ESG).
Báo cáo cũng nhấn mạnh vai trò của ngành tài chính trong việc gây áp lực buộc doanh nghiệp khai thác phải tuân thủ các tiêu chuẩn ESG. Các tổ chức tài chính, ngân hàng phát triển và quỹ đầu tư cần tăng cường năng lực đánh giá rủi ro môi trường - xã hội khi cấp vốn cho các dự án khai khoáng.
Định hình khuôn khổ toàn cầu cho khai khoáng bền vững
UNEP khuyến nghị tăng cường tính tuần hoàn trong chuỗi cung ứng khoáng sản để giảm phụ thuộc vào nguồn nguyên liệu mới. Các giải pháp bao gồm mở rộng đầu tư vào hạ tầng tái chế, áp dụng thuế ưu đãi cho doanh nghiệp sử dụng vật liệu tái chế, phát hành trái phiếu xanh để tài trợ cho công nghệ xử lý chất thải và xây dựng cơ sở dữ liệu toàn cầu về các bãi thải mỏ nhằm theo dõi, khai thác lại kim loại phụ có giá trị.
Tuy nhiên, ngay cả với mô hình kinh tế tuần hoàn, quy mô đầu tư cần thiết vẫn rất lớn. Theo Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA), thế giới cần khoảng 450 tỷ USD đến năm 2030 và 800 tỷ USD đến năm 2040 cho khai thác khoáng sản phục vụ chuyển đổi năng lượng.
Báo cáo cũng đề cập đến việc cải thiện điều kiện cho khai thác thủ công và quy mô nhỏ (ASM), lĩnh vực tạo sinh kế cho hàng triệu người nhưng thường tiềm ẩn rủi ro môi trường và xã hội cao. UNEP khuyến nghị tăng cường minh bạch, hợp pháp hóa hoạt động ASM thông qua cấp phép phù hợp với điều kiện địa phương, hỗ trợ kỹ thuật, ưu đãi thuế và tiếp cận dữ liệu địa chất, nhằm giúp người lao động tiếp cận nguồn tài chính chính thức và nâng cao hiệu quả ESG.
Báo cáo khuyến nghị xây dựng hộ chiếu sản phẩm kỹ thuật số cho tất cả các loại khoáng sản, chứa thông tin đầy đủ về chuỗi giá trị và chỉ số ESG; đưa các dự án khai thác đáp ứng tiêu chuẩn cao vào danh mục được hưởng tài chính xanh và tài chính khí hậu; đồng thời liên kết đầu tư khai thác với các yêu cầu bảo vệ khí hậu và thiên nhiên, trong đó cấm khai thác tại khu vực được bảo tồn.
Bên cạnh đó, UNEP đề xuất thiết lập Quỹ Phát triển bền vững trong khai thác mỏ, được tài trợ bằng thuế ad valorem (thuế giá trị) toàn cầu, nhằm hỗ trợ đào tạo, chuyển giao công nghệ và nâng cao năng lực cho các quốc gia đang phát triển. Các cộng đồng địa phương tham gia hoặc chịu ảnh hưởng bởi hoạt động khai thác cũng cần được hưởng lợi xứng đáng thông qua cơ chế chia sẻ lợi nhuận và chứng nhận ESG.
Kết quả nghiên cứu sẽ đóng góp trực tiếp cho Ban khoáng sản chuyển đổi năng lượng quan trọng do Tổng Thư ký Liên hợp quốc triệu tập, đồng thời hỗ trợ Hội đồng Khai thác mỏ và Kim loại Quốc tế (ICMM) trong việc triển khai cam kết “khai thác mỏ thân thiện với thiên nhiên” vào năm 2024.
