Công trình được trao Giải thưởng Trần Văn Giàu năm 2025. Ảnh: T.H.
Lễ trao giải Giải thưởng Trần Văn Giàu năm nay tổ chức sáng 29/9 tại Trường Đại học An Giang. Tác phẩm “Tôn giáo Bửu Sơn Kỳ Hương và Tứ Ân Đạo Phật vùng Tây Nam Bộ” được Giải thưởng Trần Văn Giàu tôn vinh, là công trình của Phó Giáo sư Tiến sĩ Võ Văn Thắng – Hiệu trưởng Trường Đại học An Giang và Tiến sĩ Nguyễn Trung Hiếu - Giảng viên Khoa Du lịch và Văn hóa - Nghệ thuật của Trường Đại học An Giang.
Đây là năm thứ 13, giải thưởng Trần Văn Giàu được thực hiện, nhằm ghi nhận những nghiên cứu hữu ích về lịch sử và triết học. Giải thưởng Trần Văn Giàu ngoài Bằng vinh danh, còn kèm theo tiền mặt 150 triệu đồng.
“Tôn giáo Bửu Sơn Kỳ Hương và Tứ Ân Đạo Phật vùng Tây Nam Bộ” dày hơn 700 trang, gồm 3 chương chính: “Những vấn đề chung”, “Tôn giáo Bửu Sơn Kỳ Hương” và “Tôn giáo Tứ Ân Đạo Phật”. Hai tác giả đã khái quát nên một bức tranh, từ những bước chân đầu tiên của lưu dân Việt vào Nam Bộ khẩn hoang, khai phá vùng đất mới, lập nghiệp… và tôn giáo là một bộ phận không thể tách rời khỏi tiến trình phát triển. Bửu Sơn Kỳ Hương và Tứ Ân Đạo Phật có thể xem như hai tôn giáo nội dung quan trọng nhất ở Nam bộ. Trong đó, Tứ Ân Đạo Phật ra đời sau và được truyền thừa từ Bửu Sơn Kỳ Hương cho nên có nhiều điểm tương đồng và dần dần thay đổi để tồn tại.
Hành trang của các lưu dân mang theo trên bước đường tìm nơi ở mới không gì ngoài một số dụng cụ “trảm thảo khai lâm”. Thời kỳ đầu định cư, xây dựng ổn định cuộc sống đến nửa đầu thế kỷ XX, người dân Nam Bộ vẫn không có gì khác hơn ngoài những công cụ thô sơ trong sản xuất, đời sống vật chất vô cùng khó khăn, thiếu thốn nhiều thứ, lại chịu nhiều áp lực giữa lằn ranh mong manh “sự sống - cái chết” do thiên nhiên, xã hội và chiến tranh,… gây ra.
Trước hoàn cảnh sống như thế, nhu cầu về tâm linh, tín ngưỡng và tôn giáo rất mạnh, thì bất ngờ có những con người “đặc biệt” xuất hiện, hằng ngày rao giảng chuyện “thiên cơ”, chữa bệnh giúp người bằng những hình thức bùa, chú, hành động “kỳ quái”,... thì hẳn nhiên, cư dân Nam Bộ sẽ dựa vào những người “có sức mạnh huyền bí” đó để làm chỗ dựa cho tinh thần cho họ khi đối đầu trước thiên tai địch họa.
Điển hình là hiện tượng ông Đạo Đoàn Văn (Minh) Huyên, người khai lập Bửu Sơn Kỳ Hương, người đã tạo lập nên những tôn giáo nội sinh, giáo phái có đóng góp quan trọng vào đời sống vật chất và tinh thần của người dân Nam Bộ. Suốt quá trình hình thành, tồn tại của Bửu Sơn Kỳ Hương và Tứ Ân Đạo Phật mang đặc trưng là “tôn giáo bình dân”, “dòng tiên tri tản mạn”, “tôn giáo dung hợp”... phù hợp với đời sống của nông dân Nam Bộ qua các giai đoạn lịch sử.
Bửu Sơn Kỳ Hương từng được nhà văn Lý Lan xây dựng thành tiểu thuyết cùng tên, thông qua câu chuyện về gia đình họ Huỳnh. Tiểu thuyết "Bửu Sơn Kỳ Hương" được trao tặng Giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam năm 2022.
Do chịu nhiều tác động xã hội, tôn giáo Bửu Sơn Kỳ Hương cũng có giai đoạn chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của phong trào kháng chiến chống Pháp từ 1867 đến những thập niên đầu thế kỷ 20. Bửu Sơn Kỳ Hương sau một thời gian phổ truyền rộng khắp thì đã bị triệt thoái, do những tín đồ của ông tham gia vào các cuộc khởi nghĩa chống Pháp, các tổ chức hội kín… bị thực dân Pháp đàn áp và bắt bớ gắt gao. Vì vậy, ông Đạo Sáu nối truyền theo giáo thuyết của Bửu Sơn Kỳ Hương đã thành lập nên một tôn giáo mới, có nguồn gốc từ Bửu Sơn Kỳ Hương, đó là Tứ Ân Đạo Phật.
Phó Giáo sư Tiến sĩ Võ Văn Thắng chia sẻ: “Tác giả của công trình nghiên cứu sinh ra và lớn lên tại tỉnh An Giang, nơi hội tụ nhiều tôn giáo nội sinh có sức ảnh hưởng rất lớn trong đời sống tinh thần của người dân Nam Bộ và bức tranh văn hóa Việt Nam. Giá trị của các tôn giáo đã được tác giả mục thị, tích lũy, chiêm nghiệm qua thời gian dài. Có lẽ điều này là cơ duyên thôi thúc chúng tôi thực hiện những nghiên cứu về các tôn giáo nội sinh. Quyển sách chuyên khảo Tôn giáo Bửu Sơn Kỳ Hương và Tứ Ân Đạo Phật vùng Tây Nam Bộ minh chứng cho cơ duyên đó.
Liên quan đến tôn giáo Bửu Sơn Kỳ Hương, trước đây đã có nhiều nghiên cứu, tuy nhiên vẫn còn nhiều vấn đề chưa được truy tầm thỏa đáng, nhất là khi tôn giáo này có sự chuyển động hình thành các chi phái. Còn đối với tôn giáo Tứ Ân Đạo Phật, đây là một nghiên cứu mới, đóng góp quan trọng vào bức tranh tôn giáo nội sinh ở Nam Bộ. Tác giả chuyên khảo đã làm việc cật lực, nghiêm túc trong nhiều năm để có được nghiên cứu này, mong muốn góp một phần nhỏ vào hành trình nghiên cứu văn hóa Việt Nam nói chung, tôn giáo nội sinh vùng Nam Bộ nói riêng”.
Hội đồng chuyên môn của Giải thưởng Trần Văn Giàu đánh giá, việc nghiên cứu về tôn giáo bản địa Bửu Sơn Kỳ Hương qua các thời kỳ lịch sử khác nhau và tôn giáo Tứ Ân Đạo Phật trong bối cảnh các tín ngưỡng và tôn giáo khác, sẽ góp phần lý giải rất nhiều vấn đề về văn hóa, dân tộc, tôn giáo, triết học, tâm lý tộc người... ở vùng văn hóa Nam Bộ.
Công trình “Tôn giáo Bửu Sơn Kỳ Hương và Tứ Ân Đạo Phật vùng Tây Nam Bộ” làm rõ bức tranh toàn cảnh về Tôn giáo Bửu Sơn Kỳ Hương và Tứ Ân Đạo Phật vùng Tây Nam Bộ, giúp người dân, tín đồ tôn giáo, người quản lý về tôn giáo, công tác quản lý nhà nước về tôn giáo hiểu rõ về tình hình tôn giáo này. Đồng thời, cung cấp nguồn tài liệu quan trọng cho công tác quản lý nhà nước về tôn giáo, nhất là đối với những tổ chức tôn giáo có nhu cầu được công nhận pháp nhân hoạt động.
