Tượng đồng danh nhân Lê Quý Đôn tại Bảo tàng văn học Việt Nam. Ảnh: TL.
Di sản Lê Quý Đôn gồm nhiều tác phẩm, giúp công chúng đời sau có thêm nhiều kiến thức về lịch sử, địa lý, kinh tế, phong tục, văn chương, triết học… Dù đã trải qua 3 thế kỷ nhưng Di sản Lê Quý Đôn vẫn vẹn nguyên giá trị và sức ảnh hưởng đến cộng đồng, có thể kể “Phủ biên tạp lục”, “Kiến văn tiểu lục”, “Bắc sứ thông lục”, “Toàn Việt thi lục”, “Vân đài loại ngữ”, “Quần thư khảo biện”, “Âm chất văn chú”, “Thưởng tâm nhã tập”…
Danh nhân Lê Quý Đôn sinh ngày 5/7/1726 tại Duyên Hà, Thái Bình (nay thuộc tỉnh Hưng Yên). Thân phụ của ông - Tiến sĩ Lê Trọng Thứ từng đảm nhiệm chức vụ Hình bộ Thượng thư. Thuở nhỏ, Lê Quý Đôn đã nổi tiếng thông minh và hay chữ, mà tiêu biểu là bài thơ “Rắn đầu biếng học” vẫn còn lưu truyền đến bây giờ. Năm 1752, ông thi đỗ bảng nhãn và bắt đầu làm quan dưới triều vua Lê Ý Tông.
Có tài thao lược, danh nhân Lê Quý Đôn không chỉ làm việc ở Quốc sử quán, mà từng tham gia dẹp loạn Lê Duy Mật ở Thanh Hóa và đi sứ sang Trung Quốc. Ngày 11/6/1784, ông mất ở quê mẹ Duy Tiên, Hà Nam (nay thuộc tỉnh Ninh Bình). Vua Lê Hiển Tông và chúa Trịnh Khải đã cho bãi triều 3 ngày để bày tỏ niềm tiếc thương ông.
Tại kỳ họp thứ 43 vừa diễn ra ở thành phố Samarkand, Cộng hòa Uzbekistan, UNESCO đã thông qua Nghị quyết vinh danh và tổ chức kỷ niệm 300 năm ngày sinh danh nhân văn hóa Lê Quý Đôn vào năm 2026. Như vậy, danh nhân Lê Quý Đôn là gương mặt thứ 8 của Việt Nam được UNESCO vinh danh, sau danh nhân Nguyễn Trãi, danh nhân Hồ Chí Minh, danh nhân Nguyễn Du, danh nhân Chu Văn An, danh nhân Hồ Xuân Hương, danh nhân Nguyễn Đình Chiểu và danh nhân Lê Hữu Trác.
Ở tầm vóc một nhà bác học, danh nhân Lê Quý Đôn có những kiến giải bao quát về mọi mặt đời sống. Trong di sản Lê Quý Đôn, dễ dàng nhận diện thái độ cống hiến của ông: “Kẻ sĩ ra làm quan hành chính, có phải chỉ ung dung ở chốn miếu đường, bàn bạc văn nhã và tỏ vẻ đức vọng mà thôi. Có khi phải tuần xét biên giới, mà chịu trách nhiệm một phương thì phải nghĩ làm sao để vỗ về binh nông, dấy lợi trừ hại, đổi dời phong tục, hết khả năng tâm lực mà làm điều chức phận nên làm”.
"Kiến văn tiểu lục" của danh nhân Lê Quý Đôn. Ảnh: TL.
Sống giữa chốn quyền quý, nhưng danh nhân Lê Quý Đôn vẫn cảnh tỉnh những mặt trái của xã hội phong kiến. Ông đặt vấn đề: “Thiên tử cùng các quan đại phu hằng ngày ăn mặc, đều lấy ở đâu? Người nông dân suốt năm cần cù lao động không được nghỉ ngơi một lúc nào, đến mùa mới có sự vui mừng thu hoạch. Những hạt cơm trên mâm đều là tận khổ của người nông dân… Đã không hiểu sự vất vả của dân, thì sinh ra phóng dật, đã phóng dật thì tiêu dùng xa xỉ, đã tiêu dùng xa xỉ thì hại của, hại của thì nhất định hại dân”. Và ông khuyên nhủ: “Muốn hưởng mệnh trời lâu dài mà không chăm lo đời sống của dân, thì thật không hiểu lẽ phải là gì vậy”.
Có thể khẳng định, di sản Lê Quý Đôn là một sự nghiệp đồ sộ, góp phần quan trọng cho nhân loại hôm nay tìm hiểu văn hóa Việt Nam. Trong “Bắc sứ thông lục”, ông công bố những bài văn xuôi đầu tiên của người Việt được viết bằng chữ Nôm. Trong “Vân đài loại ngữ”, ông thống kê được người Việt có tất cả 201 loại lúa và tư vấn “phép làm cho tốt ruộng, thì nên trồng đậu xanh trước đã”.
"Phủ biên tạp lục" của danh nhân Lê Quý Đôn. Ảnh: TL.
Đặc biệt, trong “Phủ biên tạp lục”, danh nhân Lê Quý Đôn đã có những ghi chép tỉ mỉ và thuyết phục về đời sống Đàng Trong. Ở chương “Vật sản phong tục”, ông viết: “Xứ Thuận Hóa, Hương giang cá sông nhiều, có giống cá tên là cá thệ, mình nhỏ đầu dẹt, tục dùng làm mắm. Cửa Eo có thứ tôm biển lớn hơn ở miền đông nam, tục gọi là tôm hùm”. Đồng thời, ông cũng cho biết: “Gia Định rất nhiều cau. Ngạn ngữ nói “Gia Định nhất thóc nhì cau”, dân địa phương thường bỏ không thu, cau già lấy hột bán cho người Tàu”.
