Danh sĩ Lương Văn Can tên gốc là Lương Ngọc Can, tự Ôn Như, biệt hiệu Sơn Lão. Ông sinh năm Giáp Dần 1854, tại thôn Hạ, xã Nhị Khê, huyện Thượng Phúc, phủ Thường Tín (nay thuộc thành phố Hà Nội). Năm 1874, ông đỗ cử nhân Hán học, không theo đuổi quan trường mà ở nhà dạy học. Năm 1907, ông cùng các đồng chí mở trường Đông Kinh nghĩa thục.
Danh sĩ Lương Văn Can (1854-1927). Ảnh: TL.
Năm 1913, danh sĩ Lương Văn Can bị chính quyền thực dân tuyên án đày đi Nam Vang vì tội tham gia kích động chống chính quyền. Năm 1921, ông trở về nhà ở Hà Nội, tiếp tục mở trường dạy học và viết sách. Ông mất năm 1927.
Dành tâm huyết một đời cho việc khơi dậy dân trí và dân khí, danh sĩ Lương Văn Can chú trọng cổ vũ tinh thần tự cường dân tộc và chấn hưng đất nước. Xuất thân khoa bảng, ông tiên phong trong công cuộc cải cách xã hội, với những tư tưởng đột phá về giáo dục, văn hóa. Ông đã có những đóng góp quan trọng vào việc xây dựng nền tảng văn hóa và tư tưởng cho thế hệ thanh niên trong thời kỳ đất nước đối mặt với những biến động lớn ở những năm đầu thế kỷ XX.
Những công trình tiêu biểu sinh thời của danh sĩ Lương Văn Can, ngoài cuốn “Thương học phương châm”, còn phải nhắc đến cuốn “Kim cổ cách ngôn”… Các tác phẩm của Lương Văn Can tập trung truyền dạy tư tưởng cơ bản của Nho giáo và ý nghĩa giáo dục luân lý sâu sắc, góp phần bảo tồn cổ học tinh hoa, những bài học về đạo làm người và đạo làm giàu.
Trong phần mở đầu cuốn sách “Kim cổ cách ngôn”, danh sĩ Lương Văn Can bày tỏ: “Có ba điều bất hủ mà cổ nhân để lại: một rằng lập đức, hai rằng lập công, ba rằng lập ngôn. Này như có đức hạnh để làm tiêu biểu cho người, thì người ta sùng bái vô cùng, có công nghiệp để tế độ con người. Lời nói là tiếng trong bụng, có tư tưởng điều gì thì phát ra lời nói, nói ra mà nghĩa lý chính đáng ai ai cũng lấy làm phải, đời đời cũng lấy làm phải, bởi lời nói ấy mà lập nên đức tốt, thành được công to, thế thì lời nói lưu truyền mãi mãi, dẫu muôn đời cũng không đổi”.
Bởi quan niệm rằng lời vàng ý ngọc của người xưa mang sức sống vĩnh cửu, nên trong “Kim cổ cách ngôn”, danh sĩ Lương Văn Can đã tập hợp những câu răn dạy của thánh hiền về nhân cách thẳng ngay, xây dựng nếp sống cần kiệm, khuyến khích học tập suốt đời, trau dồi tri thức, phẩm hạnh cá nhân cũng như đạo đức nghề nghiệp.
Tuy ngôn ngữ “Kim cổ cách ngôn” cách nay trăm năm dẫu có phần xa lạ so với văn phong hiện đại, nhưng ý nghĩa của những câu cách ngôn vẫn còn vẹn nguyên giá trị. Có thể kể ra câu nói về danh dự con người quý giá như ngàn vàng, như: “Hảo danh dự chi giá trị. Thắng ư thúc nhất kim đái”, có nghĩa là cái giá trị có danh dự, tốt quý hơn thắt một cái đai vàng. Hoặc câu nói “Lập danh dĩ nhất sinh. Nhi thất chi cận khoảnh khắc”, có nghĩa là lập danh dự tốn công cả một đời, mà mất đi chỉ một phút chốc thôi, thành thì khó mà bại dễ như thế.
"Kim cổ cách ngôn" - một tác phẩm tiêu biểu của danh sĩ Lương Văn Can. Ảnh: NXB.
Khi biên soạn “Kim cổ cách ngôn”, danh sĩ Lương Văn Can tâm niệm: “Lời nói bất hủ gọi là cách ngôn, xưa nay thánh hiền cách ngôn nhiều lắm, nghĩa lý rất là thâm thúy cao thượng… Bây giờ đương là thời đại quốc văn thịnh hành, tất phải dịch ra quốc văn thì quốc dân ta mới có thể phổ thông được cả. Nên tôi nay trích lấy những lời cách ngôn của thánh hiền Âu, Á, Mỹ, dịch làm quốc văn, trước biên chữ Nho, sau biên chữ Quốc ngữ, lại biên chữ một ở dưới, rồi mới dịch hết đại ý để cho người ta ai cũng hiểu được, gọi là sách kim cổ cách ngôn”.
Cổ nhân có câu: “Thư trung hữu ngọc”. Tròn một thế kỷ kể từ lần in đầu tiên vào năm 1925, những lời vàng trong “Kim cổ cách ngôn” của danh sĩ Lương Văn Can vẫn ngời chất ngọc, mang những thông điệp hữu ích trao truyền đến các thế hệ tương lai, là kim chỉ nam cho lớp hậu sinh, giúp họ vững bước trên hành trình tìm kiếm giá trị nhân tâm bền vững.
Với “Kim cổ cách ngôn”, từng câu ngắn đều ẩn chứa suy ngẫm sâu xa, khuyên nhủ người ta phải cần kiệm lo nghĩ, dặn người ta đừng kiêu xỉ hoang toàng, chỉ bảo con đường lập thân. Bây giờ, đời sống xã hội đã khác, nhưng giữa vòng xoáy lợi ích khó lường, giới trẻ hôm nay không thể không nhớ đến nhắn gửi của danh sĩ Lương Văn Can: “Bọn thanh niên ta, tiến trình còn dài, nghĩa vụ còn lắm, đã làm một phần người trong quốc dân, tức có một phần nghĩa vụ trách nhiệm, hẳn phải biết học phổ thông, trước làm ích mình, sau làm ích nước mới là không làm sinh hư một đời, thời tác giả lấy làm mong lắm”.
