Sáng cuối tuần ngồi cà phê tán gẫu cùng mấy bạn đồng nghiệp. Câu chuyện cứ thế đưa chúng tôi đi khắp nơi từ thành phố đến đồng bằng rồi bỗng chốc ngược lên những cánh rừng. Đợi đến lúc cao trào, đứa em lôi trong túi xách ra một bịch ni lông mang theo đặt trên bàn và bảo “quà của rừng đây”.
Quà của rừng. Ảnh: vnHiệu.
Khi những quả màu đen nhung hình bầu dục được trút ra đầy những chiếc đĩa, tôi mới trố mắt ngạc nhiên vì lâu rồi mới thấy loại quả này. Nó không còn phổ biến như mấy mươi năm trước vì tàn lụi theo những cánh rừng. Bóc lớp vỏ rồi từ từ đưa lên, nghe như hương rừng vọng lại tiếng ngàn xưa. Rồi vị ngọt ngọt chua chua làm nước bọt tứa ra nơi đầu lưỡi. Mùi vị của nó đưa ta trôi về những mùa quả rừng ngày nào.
Xay, thứ thảo quả không còn xa lạ gì với nhiều người trung tuổi bởi ngày xưa người ta vẫn thường bày bán đầy ở các hàng trái cây, ở chợ, nhưng giờ gần như vắng bóng. Sự biến mất của những vùng rừng già, sự khai thác theo kiểu tuyệt diệt làm cho thứ quà rừng giờ trở thành hàng hiếm. Thứ quả rừng màu nhung đen cho đến thời điểm này vẫn hoàn toàn là món quà của tự nhiên vì chưa thấy ai trồng để khai thác kinh tế. Có lẽ nó hợp với thổ nhưỡng của rừng chăng? Nó được xem là một loại “nhung rừng” với giá đắt đỏ có khi hơn nửa triệu đồng một kí cả vỏ mà phải lùng sục tìm nguồn cung cấp mới mua được.
Trái xay được xem như một vị thuốc nam có nhiều công dụng tốt cho sức khỏe như kích thích tiêu hóa, nhuận tràng hay đào thải chất độc… Xay mua về, ngoài ăn trực tiếp, còn được chế biến thành nhiều món. Xay rim muối ớt, xay ngào đường, xay lắc… trở thành những món ăn vui miệng lúc nhàn cư. Hũ trái xay màu cà phê nâu lấm tấm những hạt đường tinh luyện làm vị giác ta không thể cưỡng lại được.
Loại “nhung rừng” đắt đỏ này có thời điểm lên tới hơn nửa triệu đồng một kí. Ảnh: Bùi Duy Phong.
Xưa, mùa xay chín rộ vào khoảng tháng 7 đến tháng 9 âm lịch, người ta mang bao vào rừng nhặt trái rụng đầy gốc. Những cây xay cao ngất ngưởng, quả chín màu nhung đen chen đầy trên tán lá, hấp dẫn nhưng không dễ gì trèo lên hái được. Người ta phải chờ những cơn gió lay hay trèo lên rung cành để trái rụng xuống. Khi giá trị của thứ quả này được thổi phồng lên và mang lại chút lợi ích kinh tế, nhiều người lùng sục vào những cánh rừng già tìm những cây xay “đánh dấu chủ quyền” chờ đến khi chín vào đốn tận gốc để dễ bề khai thác. Những cây xay rừng cứ bị triệt hạ theo từng mùa và chẳng bao lâu nữa sẽ đến hồi tuyệt chủng.
Ngoài xay ra thì rừng cũng còn nhiều loại hoa trái ăn được. Lúc trái cây vườn còn khan hiếm chứ không nhiều như bây giờ, trẻ con chúng tôi vẫn thường lên rừng lùng sục để tìm hái quả. Những ai sống qua thời bĩ cực chắc không lạ gì hạt gắm thay cơm. Những bao quả chín được hái về lấy hạt phơi ăn chống đói.
Những dây chôm chôm bò trên thân cây cao giấu những chùm quả chín vàng hườm cũng không thoát khỏi ánh mắt thèm thuồng của đám trẻ đi rừng. Chúng tôi leo lên ăn no đến quặn ruột vì nó rất nhiều hạt, ăn rồi còn bẻ mang về. Sáng đi rừng lấy củi bụng đói lép kẹp mà gặp phải buồng dzủ dzẻ dây chín vàng ươm như nải chuối khác gì buồn ngủ gặp chiếu manh.
Thích nhất là mùa trám rừng. Những trái trám to như quả ô ma (trứng gà) chín màu đỏ cam treo lủng lẳng trên cây trông bắt mắt lắm. Thứ quả ăn vào béo bùi đến tận ruột này khi chín không ai cưỡng lại được vị giác của mình.
Những cây xay cao ngất ngưởng, quả chín màu nhung đen chen đầy trên tán lá, hấp dẫn nhưng không dễ gì trèo lên hái được. Ảnh: TC Dũng.
Những năm tháng gắn tuổi thanh xuân vào những cánh rừng kiếm cái ăn, kiếm tiền để nuôi giấc mộng bay khỏi lũy tre quê, chúng tôi thuộc lòng từng nơi, từng mùa thảo quả. Trên gánh củi đi về mỗi ngày thường lủng lẳng những quả mít gai hái được. Thứ quả chỉ có hạt to tròn đem hấp cơm ăn ngon tuyệt cú mèo mà khó có loại hạt nào sánh cùng. Rồi những quả mít nài chín thơm lừng cả cánh rừng, hạt rang lên béo ngon hơn cả đậu phộng. Những chiều hè nghỉ chân bên triền sim trên đường đi rừng về, thứ quả chín tím rịm ngọt thanh này như làm dịu bớt đi nhọc nhằn của đôi vai con trẻ. Ngày nghỉ học leo lên mấy ngọn đồi gần nhà giũ chà là hay tìm những chùm quả dại ăn được như chòi mòi, trang rừng, móc, chùm chày… là thú vui của trẻ con ngày xưa ấy. Hàm răng đen như mấy cụ bà nhai trầu sau khi ăn trái trâm làm chúng tôi nhìn nhau cười nắc nẻ. Những mái tóc cháy nắng vàng hoe dính đầy lá cây khô sau khi chui rúc trong bụi bờ... Đó là những ký ức tuổi thơ gắn với rừng xanh một thuở.
Món quà của núi rừng giờ thưa vắng dần bởi sự tàn phá của con người. Nhưng trong ký ức, những chùm quả ngọt từ rừng năm nào cứ mãi đượm vị tỏa hương. Nó là thứ vitamin làm mát dịu những tâm hồn già nua theo năm tháng, nó làm ta thương rừng nhớ núi - người mẹ thiên nhiên hùng vĩ trên đời này.
