Đánh thức tiềm năng cây sơn tra ở Ngọc Chiến

Từ con đèo dựng đứng dẫn vào Ngọc Chiến, nơi những biển mây trườn qua sườn núi vào buổi sớm như dòng sông trắng khổng lồ. Khó ai nghĩ rằng vùng đất từng heo hút, nghèo kiệt này đang mang trong mình một “mỏ vàng xanh” rộng tới hàng nghìn hecta. Đó không phải vàng trong lòng đất, mà là những cánh rừng sơn tra hàng trăm năm tuổi, gốc xù xì, cành sần sùi, hoa nở trắng cả núi vào mỗi độ tháng ba.

Chỉ khác là, suốt hàng chục năm, thứ “vàng xanh” ấy nằm lặng lẽ, chỉ được biết đến qua vài chum rượu táo mèo (sơn tra) hay những quả khô bán dọc đường. Mãi đến khi một người đàn ông mê xê dịch, thích khám phá đặt chân tới đây, câu chuyện mới rẽ sang hướng khác.

Là người khởi xướng du lịch cộng đồng, vận động xây đường, làm nhà cho dân bằng nguồn xã hội hóa, Nguyễn Cao Cường cũng chính là người đã đánh thức tiềm năng dược liệu của sơn tra Ngọc Chiến. Hơn 10 năm kể từ ngày đầu tiên lên bản Lô Lô Chải rồi tới Ngọc Chiến, anh vẫn gọi đây là nơi “có khí hậu tuyệt vời nhất từng gặp”. Và cũng từ khoảnh khắc ấy, anh bắt đầu đi con đường mà không nhiều người dám chọn: giúp đồng bào làm du lịch, làm dược liệu, làm hợp tác xã.

Từ mùa hoa sơn tra đến giấc mơ du lịch cộng đồng

Năm 2014, khi lên Ngọc Chiến vào đúng mùa hoa sơn tra, anh Cao Cường bị choáng ngợp bởi những vạt hoa trắng phủ lên các triền núi như tuyết. Người dân địa phương dẫn anh đi vào tận các vườn sơn tra cổ thụ. Cây nhỏ nhất 20 năm tuổi, cây lớn lên tới cả trăm năm, thân to 2 vòng tay ôm không xuể. Riêng bản Nậm Nghẹp đã có hơn 1.600 ha rừng sơn tra. Toàn xã Ngọc Chiến lên đến 2.600 ha, rộng đến mức đứng giữa rừng, tầm mắt chỉ thấy một màu xanh bất tận.

Nhưng trái ngược với vẻ đẹp ấy, đời sống người dân lại khó khăn đến kiệt cùng. Mỗi năm, chỉ làm được một vụ ngô cho gia súc và một vụ lúa cho gia đình, thu được 4-6 bao. Nhà đông người chỉ đủ ăn nửa năm, có khi đói 4-5 tháng cuối năm. Hoa đẹp, táo nhiều, đất rộng, nhưng tất cả chỉ như những bức tranh đẹp treo giữa núi, không mang lại kế sinh nhai.

“Lúc đó, mình chỉ nghĩ đơn giản. Nếu mình thấy đẹp như vậy, sao khách du lịch lại không thấy”, anh kể. Và Cao Cường bắt đầu làm điều không ai trong bản từng nghĩ tới: vận động dân xây đường, dựng nhà, toàn bằng nguồn xã hội hóa; xin các dự án hỗ trợ bà con học nấu ăn, học làm homestay, học cách đón khách bằng tinh thần mộc mạc nhưng không xuề xòa.

Phải hơn 2 năm, người dân mới nhớ đến tên anh, mới hiểu rằng họ hoàn toàn có thể sống bằng mùa lúa, mùa hoa; bằng những bữa cơm bản, những nếp nhà gỗ trăm năm tuổi. Đến năm 2019, khi nền tảng du lịch cộng đồng đã hình thành, anh quyết định thành lập HTX Ngọc Chiến, với ba trụ cột là du lịch, dược liệu và bảo vệ môi trường.

Đó là bước ngoặt đầu tiên.

Nếu du lịch đem lại nguồn thu đầu tiên, thì sơn tra mới là thứ có thể tạo ra bước chuyển dài hạn. Người Trung Quốc dùng sơn tra rất nhiều, từ y học cổ truyền đến thực phẩm chức năng. Khoa học hiện đại khẳng định tính dược liệu của quả, hoa, lá đều cao. Nhưng tại Ngọc Chiến, giá bán tươi chỉ 5.000 đồng/kg, thấp đến mức thu không đủ công hái. “Nếu cứ bán quả tươi, bà con sẽ mãi nghèo”, anh nói.

Từ đó, anh bắt đầu hành trình thứ hai: tìm cách chế biến sâu. Những sản phẩm từ hoa như trà hoa sơn tra, hoa phơi khô; từ quả: siro, ô mai, nước ép, táo sấy, ngâm mật ong… thậm chí một số doanh nghiệp đang nghiên cứu sữa rửa mặt, nước rửa tay, mặt nạ từ chiết xuất sơn tra. Nhưng để xuất hiện trên thị trường, sản phẩm cần hơn những bí quyết dân gian, cần khoa học, cần đối tác. Và anh đi khắp nơi để tìm họ.

Nhờ anh giới thiệu, các nhà khoa học về nghiên cứu vùng đất. Họ phát hiện ra thứ còn quý hơn cả sơn tra: độ cao 2.000 m, khí hậu lạnh quanh năm, rất phù hợp để phát triển nhiều loại dược liệu như sâm Ngọc Linh, sâm Lai Châu, đương quy, đẳng sâm, 7 lá 1 hoa và nhiều cây rừng khác. “Đây là hệ sinh thái dược liệu tự nhiên hiếm có. Chỉ cần làm đúng hướng, giá trị sẽ tăng lên gấp nhiều lần”, anh trải lòng.

Riêng bản Nậm Nghẹp - “thung lũng vàng” của sơn tra - có hơn 1.600 ha. Mỗi hecta thu được trung bình 2 tấn quả, tức riêng bản đã cho khoảng 3.000 tấn sơn tra/năm. 147 hộ với 850 nhân khẩu, gần như nhà nào cũng có cây táo mèo. Có hộ vài ha, hộ ít nhất cũng 1ha, số lượng đủ để làm giàu nếu biết chế biến sâu.

Nhưng muốn bán được, phải có đường. Tận tháng 3/2025, bản mới có con đường bê tông đầu tiên. Trước đó, đường đèo núi ngoằn ngoèo, mùa mưa sạt lở liên miên, khách không thể vào, thương lái cũng chẳng mấy ai chịu tới. “Có đường là như mở cửa bước ra thế giới văn minh”, anh ví von.

Khát vọng đưa sơn tra tỏa hương xa hơn

Năm 2019, hợp tác xã chính thức được thành lập theo luật mới và vận hành như một doanh nghiệp. Nhưng ông chủ thật sự, theo quan điểm của anh, chính là bà con dân tộc thiểu số. Anh Cường chỉ là người dẫn dắt, còn người dân phải làm chủ.

Từ 12 thành viên ban đầu, HTX đặt ra nguyên tắc rõ ràng: đóng góp ít vẫn có quyền tham gia; nếu không đóng góp thì trở thành hộ liên kết và người giữ vai trò điều hành phải là người bản địa, có tâm, có tầm, có sự tin cậy trong cộng đồng.

Cuối cùng, họ chọn được ông Thào A Vạng, từng làm trưởng bản Nậm Nghẹp gần 20 năm, hiểu bà con như hiểu từng nếp nhà. Gia đình ông cũng có nhiều vườn sơn tra, lại biết làm du lịch, biết tính toán. Ông Vạng trở thành giám đốc, vừa là người kết nối, vừa là người truyền cảm hứng cho dân bản.

Nhờ hợp tác xã, bà con bắt đầu thay đổi. Những hộ làm homestay đầu tiên có thể thu về tới 100 triệu đồng/năm - con số lớn chưa từng có ở vùng núi này. Mới 10% số hộ tham gia, nhưng kết quả đã rõ. Có hộ cải tạo lại nhà gỗ, có hộ đầu tư thêm phòng, có hộ mua xe máy để chở khách đi tham quan.

Ý chí vươn lên chính là điều quý nhất mà anh Cường thấy ở Ngọc Chiến. Nhưng anh cũng hiểu rõ, phát triển dược liệu không thể “đốt cháy giai đoạn”. Cần thời gian, cần nguồn lực, cần doanh nghiệp đồng hành. “Bà con thì không thể sáng tạo ra sản phẩm chế biến sâu, giờ phải nhờ các đối tác hỗ trợ”, anh tâm niệm.

Tháng 3/2022, khi xã Ngọc Chiến tổ chức Lễ hội hoa sơn tra, khách tìm đến nhiều hơn. Những bức ảnh hoa trắng xóa phủ lên ngọn núi khiến mạng xã hội lan truyền nhanh chóng. Du lịch mở đường cho dược liệu; dược liệu lại tạo nội lực để du lịch bền vững hơn.

Ông Bùi Tiến Sỹ, Phó Bí thư cho rằng, hợp tác xã đã góp phần định hình hướng đi mới cho cả xã: “Sơn tra không chỉ là trái cây, mà là tài sản văn hóa, sinh thái của Ngọc Chiến. Nếu khai thác đúng cách, đây sẽ là ngành kinh tế mũi nhọn”.

Còn giám đốc Thào A Vạng quyết tâm xây dựng thương hiệu: “Khi đặt tên HTX, chúng tôi không băn khoăn gì. Đất này có đủ lợi thế để làm thương hiệu. Giờ chỉ chờ được cấp nhãn bảo hộ”.

Từ một nơi “đói 4 tháng”, Ngọc Chiến đang chứng minh rằng chỉ cần có người dẫn đường, thấu đất, hiểu cây và dám đứng ra thử nghiệm đầu tiên. Người đàn ông từng mê xê dịch năm nào, giờ trở thành người gieo những hạt giống thay đổi. Không chỉ hạt sơn tra, hạt dược liệu, mà mang tới niềm tin vào tương lai.

Những cánh rừng sơn tra trăm tuổi, đứng vững qua bao mùa gió lạnh, nay đã được đánh thức. Và khi mùa hoa lại nở trắng vào tháng ba, chúng không chỉ đẹp như tuyết, mà còn báo hiệu một mùa làm ăn mới đang về với Ngọc Chiến.