Sức sống từ đổi mới: [Bài 3] Từ 'làm nghề' để sang 'làm thương hiệu'

Từ quả nhãn quê đến thương hiệu đặc sản

Xã Đan Hội, huyện Lục Nam (Bắc Giang cũ), nay thuộc xã Cẩm Lý, tỉnh Bắc Ninh, từ lâu được biết đến là vùng trồng nhãn nổi tiếng. Trong làng còn cây nhãn tổ trăm tuổi, tán rộng, gốc to hơn vòng tay người ôm.

Ông Vũ Văn Yến, sinh năm 1965, Giám đốc HTX Nhãn Đan Hội, kể: “Tôi sinh ra đã thấy nhãn phủ kín bờ xóm. Hồi ấy cả làng chỉ bán nhãn tươi, được mùa thì mất giá, năm nào mưa nhiều thì nhãn rụng trắng vườn”.

Trước đây, mỗi vụ chỉ trong khoảng nửa tháng, nhãn chín rộ cùng lúc, thương lái không kịp thu mua. Người dân tự phơi, tự sấy thành long nhãn, nhưng thủ công, khói ám và khó bảo quản. “Có năm, bán tươi được 5.000 đồng/kg mà long nhãn sấy thủ công chỉ để được vài tháng, dễ chảy nước, mốc đen. Nhiều hộ bỏ nghề vì lỗ”, ông Yến nhớ lại.

Từ thực tế đó, năm 2022, ông cùng một số hộ dân thành lập HTX Long Nhãn Đan Hội với mong muốn “đưa long nhãn từ món quê thành hàng hóa đặc sản có thương hiệu”.

Đổi mới quy trình - nâng giá trị quả nhãn

Bước đột phá lớn nhất là đổi mới công nghệ sấy long nhãn. Trước kia, người dân sấy bằng than tổ ong, khói bám khiến long nhãn ngả màu và có mùi khét. Nay HTX đầu tư lò sấy điện và lò than cải tiến, tách khói qua đường ống, chỉ giữ hơi nóng gián tiếp. Nhờ vậy, long nhãn giữ được màu hổ phách, mùi thơm tự nhiên, thịt quả dai và dẻo.

Theo ông Yến, tỷ lệ quy đổi trước kia là 10 kg nhãn tươi cho 1 kg long nhãn khô, nay chỉ còn 8 kg, nhờ quả dày và kỹ thuật sấy chuẩn. Một cân nhãn tươi bán được 5.000 đồng, nhưng khi sấy thành long nhãn, giá trị tăng gấp 4-5 lần, mang lại lợi nhuận 50%, giúp cho các thành viên HTX có thu nhập 200-300 triệu đồng/năm. Bà con không còn nỗi lo “được mùa mất giá” như trước; trái nhãn giờ có thể để quanh năm trong kho lạnh, giữ nguyên hương vị.

Sản phẩm “Long nhãn Đan Hội” hiện đã được chứng nhận OCOP 3 sao và được tỉnh Bắc Ninh tôn vinh là sản phẩm tiêu biểu 2025.

Không chỉ tiêu thụ nội địa, HTX đang làm việc với một số doanh nghiệp xuất khẩu để đưa long nhãn vào thị trường Nhật Bản và châu Âu.

Tuy nhiên, theo ông Yến, con đường này không dễ dàng. Trao đổi với phóng viên, ông thẳng thắn cho biết: “Cái khó nhất hiện nay của HTX là thiếu mặt bằng sản xuất tập trung. Mỗi hộ lại làm một góc, không đồng bộ, nên khó mở rộng quy mô”.

Ông cho biết thêm: HTX mong được tỉnh hoặc xã quy hoạch một khu sản xuất tập trung, có đất lâu dài để xây dựng nhà xưởng, lò sấy, kho lạnh và khu trưng bày sản phẩm. Nếu có hạ tầng đồng bộ, chúng tôi sẽ làm bài bản, có thể chế biến, bảo quản quanh năm và tiến tới xuất khẩu chính ngạch.

“Không chỉ vướng đất, vấn đề đầu ra cũng khiến HTX lo lắng. Hiện sản phẩm vẫn phụ thuộc nhiều vào thương lái và xuất tiểu ngạch sang Trung Quốc. Nếu có chuỗi siêu thị hoặc công ty bao tiêu chính ngạch thì người dân sẽ yên tâm hơn, dám đầu tư lớn hơn”, ông Yến nhấn mạnh.

Câu chuyện từ Sâm Nam Núi Dành - "dược tiên" được đánh thức

Ngoài long nhãn, vùng đất Bắc Giang cũ - nay là Bắc Ninh mới - còn có Sâm nam núi Dành, được truyền lại là “sâm tiến Vua”.

Từ năm 2015, UBND tỉnh đã phê duyệt đề tài nghiên cứu bảo tồn Sâm nam núi Dành và đến năm 2021, Cục Sở hữu trí tuệ cấp chỉ dẫn địa lý cho sản phẩm này.

Các nghiên cứu của Viện Dược liệu - Bộ Y tế cho thấy, sâm nam núi Dành chứa hàm lượng saponin 3,05-3,2%, tương đương sâm Hàn Quốc, cùng 18 acid amin thiết yếu, có tác dụng tăng sức đề kháng, chống lão hóa, ổn định huyết áp.

Đến năm 2020, Công ty Sản xuất và Thương mại Sâm Việt Nam bắt đầu khôi phục vùng trồng của công ty và liên kết vùng trồng, tổng gần 100 ha tại các huyện Việt Yên, Yên Dũng và Liên Chung, Từ đó, doanh nghiệp này đã tạo ra chuỗi sản phẩm chế biến sâu: thực phẩm bảo vệ sức khoẻ Star Savina, trà thảo mộc sâm, trà sâm túi lọc, dầu gội thảo mộc sâm, cao sâm hòa tan, trong đó nước sâm là sản phẩm chủ lực, đã đạt OCOP 3 sao và đang xét 4 sao.

Giá trị lớn của mô hình này không chỉ nằm ở sản lượng, mà ở tư duy mới - “chế biến sâu để nhân giá trị”. Củ sâm tươi được chiết xuất, kết hợp cùng Đông trùng hạ thảo, đóng gói hiện đại, bảo quản lâu dài và mở rộng thị trường.

Cả hai mô hình đều cho thấy một hướng đi mới của nông nghiệp Bắc Ninh mới: đổi mới kỹ thuật, chế biến sâu, nâng cao giá trị sản phẩm thay vì chỉ trông vào nông sản thô.Từ cây nhãn trăm tuổi đến củ sâm quý của núi Dành, người dân đã bước qua ngưỡng “làm nghề” để sang “làm thương hiệu”, xây dựng chuỗi giá trị gắn với khoa học và môi trường.

Trao đổi với phóng viên, bà Trần Thị Oanh, Giám đốc Kinh doanh Công ty Sản xuất và Thương mại Sâm Việt Nam, chia sẻ: “Hiện công ty đã phát triển gần chục sản phẩm chế biến sâu từ sâm nam núi Dành. Nhưng chúng tôi chưa dừng lại ở đó. Đội ngũ kỹ thuật vẫn đang tiếp tục nghiên cứu mở rộng hướng ứng dụng mới của sâm trong lĩnh vực thực phẩm bảo vệ sức khỏe và mỹ phẩm tự nhiên. Mục tiêu của chúng tôi là đưa sâm nam núi Dành thành thương hiệu dược liệu đặc trưng của Bắc Ninh, gắn với đổi mới sáng tạo và phát triển bền vững”.