Nhạc sĩ Giáp Văn Thạch (1951-1984) qua nét vẽ Huỳnh Dũng Nhân.
Chuyện tình khó quên của nhạc sĩ Giáp Văn Thạch rất ngắn ngủi, nếu xét về thời gian gắn bó thực tế giữa hai người yêu nhau. Nhạc sĩ Giáp Văn Thạch hẹn hò và kết hôn với Phan Thị Vui chỉ vỏn vẹn có 8 năm, rồi âm dương đôi đường. Thế nhưng, chuyện tình khó quên ấy vẫn bền bỉ như giai điệu bài hát “Quê hương” sâu lắng.
Bước vào mùa xuân Giáp Thìn 2024, ca khúc “Quê hương” đã có mặt trong đời sống âm nhạc tròn 40 năm. Ca khúc “Quê hương” đặc biệt được yêu thích trong cộng đồng kiều bào xa xứ. Mỗi dịp tế cổ truyền, ca khúc “Quê hương” lại theo chân kiều bào trở về quê cha đất tổ.
Thế nhưng, ít ai biết rằng, 40 năm ca khúc “Quê hương” có mặt trong làng âm nhạc, thì cũng 40 năm nhạc sĩ Giáp Văn Thạch vắng mặt trên cõi nhân gian. Nhạc sĩ Giáp Văn Thạch không có cơ hội dõi theo ca khúc “Quê hương” chinh phục khán giả khắp nơi, nhưng đạo lý uống nước nhớ nguồn luôn nhắc nhở chúng ta không quên đóng góp của nhạc sĩ Giáp Văn Thạch.
Xã An Sơn, thành phố Thuận An, tỉnh Bình Dương vẫn giữ được vẻ yên bình của một vùng nông thôn nằm ven sông Sài Gòn. Nhạc sĩ Giáp Văn Thạch sinh ra và lớn lên ở đó. Sau ngày 30/4/1975, nhạc sĩ Giáp Văn Thạch tham gia phong trào văn nghệ quần chúng. Cảm hứng sáng tác của Giáp Văn Thạch là những chuyến đi dài ngày cùng ăn cùng ở với những người dân vùng kinh tế mới, những thanh niên xung phong các nông trường Bến Cát, Bình Long, Bù Đăng, Lộc Ninh, Tân Uyên...
Từ những lán trại đơn sơ, Giáp Văn Thạch đã viết những ca khúc đầu tay “Những dòng nhựa trắng thân thương”, “Con thuyền ngược thác”, “Tiếng gọi rừng Đắc Ơ”, “Niềm vui cô gái ngành vật liệu chất đốt”... và tự ôm đàn hát giữa những tấm lưng nhễ nhại mồ hôi trong cái nắng gay gắt miền Đông Nam Bộ.
Những ngày công tác ở Đoàn văn công tỉnh Sông Bé, nhạc sĩ Giáp Văn Thạch đã làm quen với đồng nghiệp nữ Phan Thị Vui quê xứ trái cây Lái Thiêu. Bà Phan Thị Vui nhớ lại: “Những ngày mới thống nhất đất nước, mọi thứ rất khó khăn. Nhà anh ấy cách nhà tôi hơn chục cây số, vậy mà ngày nào ảnh cũng đạp cái xe cọc cạch đến chơi. Ảnh phụ giúp tất cả việc nhà xong xuôi, rồi hai đứa ra ngồi ngoài hiên, ảnh hát cho tui nghe. Cứ quen vậy cũng khá lâu, gia đình hai bên cho tụi tui tổ chức đám cưới cuối năm 1976”.
Nhạc sĩ Giáp Văn Thạch rất yêu thơ và rất thích phổ thơ thành ca khúc. Hồi đó để tìm một tập thơ không dễ, nên nhạc sĩ Giáp Văn Thạch chủ yếu đọc thơ trên các trang báo. Trong một buổi cà phê văn nghệ tại Thủ Dầu Một cuối năm 1983, nhạc sĩ Giáp Văn Thạch nhìn thấy một người bạn cầm tờ Khăn Quàng Đỏ liền hỏi: “Có thơ không?”. Người bạn trả lời rằng tờ báo này mua cho con gái, chỉ có thơ thiếu nhi thôi. Mặc kệ, nhạc sĩ Giáp Văn Thạch vẫn mở báo ra đọc. Đó là số báo ra ngày 5/12/1983, có in bài thơ “Quê hương” của Đỗ Trung Quân. Chăm chú đọc rồi hí hoáy chép lại, về nhà nhạc sĩ Giáp Văn Thạch đã viết thành ca khúc cùng tên.
Xin được nói rõ hơn một chút. Bài thơ “Quê hương” bản gốc vốn có tên là “Bài học đầu cho con” gồm 7 khổ, được nhà thơ Đỗ Trung Quân sáng tác để tặng cho con gái Quỳnh Anh của nhà văn Nguyễn Nhật Ánh. Biên tập viên báo Khăn Quàng Đỏ lúc ấy là nhà báo Việt Nga – con gái của nhà thơ Lê Giang, đã bỏ bớt hai đoạn và đổi tên thành “Quê hương”, với những lời thơ mở đầu: “Quê hương là gì hở mẹ, mà cô giáo dạy phải yêu/ Quê hương là gì hở mẹ, ai đi xa cũng nhớ nhiều”.
Dĩ nhiên, người đầu tiên được nghe ca khúc “Quê hương” của nhạc sĩ Giáp Văn Thạch chính là bà Phan Thị Vui. Hồi ức sau 40 năm của bà Phan Thị Vui rất thật thà: “Tui là dân cổ nhạc, đâu có hát được nhạc của chồng tui. Còn chồng tui thì ổng hát dở lắm. Khi ổng ca “Quê hương” cho tui nghe, tui thấy bình thường thôi, nhưng khi Ngọc Yến ca thì tui thấy nó hay thật!”.
Vì sao ca khúc “Quê hương” lại đến tay ca sĩ Ngọc Yến để hát vào dịp kỷ niệm 10 năm thống nhất đất nước? Đó là sự sắp xếp bất ngờ của cơ duyên nghệ thuật.
Nhạc sĩ Giáp Văn Thạch từng gửi ca khúc “Quê hương” đến nhiều nơi, nhưng không thấy phản hồi gì. Ông đành tự hát trong các chương trình phục vụ đồng bà vùng sâu vùng xa của Đoàn văn công Sông Bé. Nhờ từng được nghe Giáp Văn Thạch hát, một cô thợ cạo mũ của công ty cao su Dầu Tiếng đã mang ca khúc “Quê hương” tham dự cuộc thi ca nhạc dành cho người lao động Tết Ất Sửu 1985. Ca sĩ Ngọc Yến kể lại: “Tôi tình cờ đi xem chương trình ấy. Cô thợ hát không hay, nhưng bài ca rất xúc động. Tôi vội vàng gặp cô thợ và xin chép lại bài hát. Tháng 4/1985, tôi thu “Quê hương” ở Đài truyền hình TPHCM và bất ngờ về sức lan tỏa của bài hát!”.
Không chỉ phổ cập trong nước, ca khúc “Quê hương” nhanh chóng được hát ở nước ngoài. Đài truyền hình NHK của Nhật đã trao số tiền thưởng 1000 USD để vinh danh “Quê hương” là bài hát nước ngoài được yêu cầu phát sóng nhiều nhất trên kênh này trong suốt 10 năm, từ 1986 đến 1996.
Nhạc sĩ Giáp Văn Thạch chưa bao giờ được chứng kiến bài hát “Quê hương” xuất hiện trên sân khấu hay trên các phương tiện truyền thông đại chúng. Ông đã qua đời tháng 11/1984 bởi một cơn sốt rét ác tính, ở tuổi 33. Nhạc sĩ Giáp Văn Thạch được ngành văn hóa tỉnh Sông Bé cử tham dự lớp tập huấn ngắn hạn về dân ca tại Phan Rang, rồi đột ngột ra đi trong một đêm trở lạnh ở miền gió Tháp Chàm.
Nhạc sĩ Giáp Văn Thạch tháng 10/1984, trước ngày đi công tác ở Phan Rang.
Bà quả phụ Phan Thị Vui chia sẻ: “Cái chết của chồng khiến tui choáng váng. Lúc đó, tui vừa thương mình vừa thương ba đứa con thơ dại, đứa con gái lớn nhất 5 tuổi, đứa con trai giữa 3 tuổi còn đứa con gái út chỉ mới 5 tháng!”. Tính tình hồn hậu, bà Phan Thị Vui xởi lởi: “Khó khăn dzậy mà cũng qua. Ngoài công việc hành chính ở cơ quan, tui nhận quần áo về làm gia công để có tiền nuôi con ăn học. Lúc còn sống chồng tui cũng không có gì, ngay cả cái đàn ghita để viết nhạc, cũng do người khác cho mượn!”.
Một mình nuôi ba đứa con, và nuôi cả người mẹ chồng già yếu, bà Phan Thị Vui chỉ có một niềm an ủi duy nhất: tác phẩm của chồng để lại cho đời. Bà lưu giữ đầy đủ các sáng tác của nhạc sĩ Giáp Văn Thạch và những ký ức không phai về người chồng gom góp niềm riêng gửi lại giai điệu quê hương: “Chồng tui viết được hơn 50 ca khúc. Ổng mê sáng tác lắm. Cứ đi suốt ngày, về nhà là ngồi trên cái giường tre cặm cụi viết. Mà tội nghiệp, ổng gửi bài hát đi khắp nơi nhưng người ta đâu có chịu biểu diễn. Lúc đó người ta tẩy chay nhạc vàng mà, người ta bảo nhạc của chồng tui giống nhạc vàng! Ổng buồn, nhưng không nản lòng. Đài không chịu phát bài hát của ổng, thì ổng tự đi hát cho bà con ở các nông trường nghe!”.
Linh hồn nhạc sĩ Giáp Văn Thạch chắc cũng được an ủi vì hôm nay cuộc sống gia đình của ông đã thay đổi hoàn toàn. Di ảnh của Giáp Văn Thạch cùng mẹ ruột được người vợ tảo tần thờ phụng ở một gian riêng trong căn nhà khá khang trang trên đường Thích Quảng Đức, thành phố Thủ Dầu Một. Ba đứa con của họ cũng đã trưởng thành, con gái út Mai Lâm làm doanh nghiệp tư nhân, con trai giữa Phú Sơn làm cán bộ ở Sở Văn hóa Thể thao & Du lịch tỉnh Bình Dương, còn con gái lớn Kim Thủy từng là ca sĩ hát dân ca nổi tiếng Bình Dương đã theo chồng ra Hà Nội lập nghiệp ở Đoàn văn công Quân khu Thủ đô.
Nhạc sĩ Giáp Văn Thạch không có phần phúc được chứng kiến bài hát “Quê hương” của mình được hát đi hát lại trên các sân khấu lớn nhỏ, hát vang lên ở quảng trường hoành tráng hoặc hát thầm thỉ ở mái tranh quạnh hiu. Thế nhưng, tấm lòng mà ông ký thác trong bài hát “Quê hương” thì công chúng hoàn toàn cảm nhận được. Ngôi mộ của nhạc sĩ Giáp Văn Thạch ở quê nhà An Sơn, Thuận An, Bình Dương thỉnh thoảnh lại có những đoàn khách xa lạ viếng thăm, họ là những người thưởng thức “Quê hương” và đến bái vọng tác giả để tri ân!
Ngoài ca khúc “Quê hương”, nhạc sĩ Giáp Văn Thạch còn có rất nhiều bài hát mang âm hưởng dân ca. Đáng tiếc, ông không còn trên cõi nhân gian để tự đi tiếp thị tác phẩm của mình. Bà Phan Thị Vui bày tỏ ước nguyện cho người chồng tài hoa đoản mệnh: “Nếu in tuyển tập nhạc Giáp Văn Thạch hoặc ấn hành album nhạc Giáp Văn Thạch, chắc chắn sẽ có thêm nhiều chấm phá thú vị với những bài hát mà anh ấy chưa từng công bố”.
Chuyên mục “Chuyện tình khó quên” trên Nông nghiệp Radio giới thiệu câu chuyện “Nhạc sĩ Giáp Văn Thạch niềm riêng gửi lại quê hương” lúc 20h ngày 27/1.
