Chuyện chưa kể về thú y cơ sở: [Bài 3] Cuộc cách mạng phục tráng bò Mông

Thụ tinh nhân tạo cho bò: cuộc cách mạng trong chăn nuôi ở vùng cao

Tháng 9/2015, UBND tỉnh Hà Giang (cũ) ban hành Quyết định 1838 phê duyệt Đề án tái cơ cấu ngành nông nghiệp với mục tiêu nâng cao giá trị và sự đóng góp của ngành nông nghiệp trong phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh; tăng thu nhập cho nông dân, giảm nghèo bền vững; xây dựng nông thôn mới; khai thác tiềm năng, lợi thế để phát triển nông nghiệp bền vững cả về kinh tế, xã hội và môi trường; phát triển cân đối hợp lý giữa các lĩnh vực trồng trọt - chăn nuôi - lâm nghiệp.

Đối với chăn nuôi, sẽ phát triển chăn nuôi đại gia súc, trâu ở các huyện vùng thấp, bò ở các huyện vùng cao. Tốc độ tăng trưởng lĩnh vực chăn nuôi phải đạt bình quân 13%/năm trong đó đàn trâu tăng đàn 3%; đàn bò tăng đàn 5%; Sản lượng trâu bò hơi xuất chuồng trên 6.000 tấn/năm; Giá trị sản xuất: 1.244 tỷ đồng.

Tiếp đó, tháng 8/2017, tỉnh Hà Giang (cũ) tiếp tục ban hành Kế hoạch 332 về việc khắc phục những hạn chế, tồn tại sau 2 năm thực hiện Đề án tái cơ cấu ngành nông nghiệp trên địa bàn. Đối với chăn nuôi, tỉnh chỉ đạo áp dụng các tiến bộ khoa học vào khâu chọn lọc và cải tạo chất lượng đàn trâu Hà Giang, trâu lai F1 Murrah.

Đối với bò giống, xác định giống bò vàng (giống bò Mông) là vật nuôi chủ lực đối với các huyện vùng cao. Riêng các huyện vùng thấp phát triển các giống Red Sindhi, Sahiwal, Brahman, 3B. Một trong những nhiệm vụ trọng yếu, đó là quyết liệt thực hiện chương trình thụ tinh nhân tạo cho đàn bò trên địa bàn toàn tỉnh.

Đối với đồng bào vùng cao, đây thực sự là một cuộc cách mạng trong chăn nuôi, bởi từ trước tới nay, theo thói quen, tập tục cũ, bà con thường thả rông gia súc, trâu bò, dê ngựa. Chúng tự do phối giống một cách tự nhiên, không có tác động tính chủ ý, định hướng ngay từ ban đầu.

Nguy hiểm nhất đó là tình trạng phối cận huyết: một con bò đực có thể phối giống với cả đàn, trong đó có cả chị em rất gần của mình. Nhiều gia đình giữ con giống, tự nhân giống trong đàn. Điều này ảnh hưởng tới chất lượng con bò giống.

Một số xã biên giới như Niêm Tòng, Niêm Sơn, Sơn Vĩ, Xín Cái, Thượng Phùng… người dân chăn thả rông gia súc, chúng giao phối tự do dẫn tới cận huyết, ảnh hưởng đến chất lượng con giống, thoái hóa giống, làm mất đi những lợi thế của giống bò Mông bản địa.

Thời điểm những năm 2000, cán bộ thú y Trạm Chăn nuôi, thú y và thủy sản vùng VIII đi khảo nghiệm cho Viện Chăn nuôi gặp những con bò Mông nặng 5 - 6 tạ, to như một con bò lai.

Có những con bán được giá lên tới 70 triệu đồng một con. Ngày nay, những con bò Mông lực lưỡng như thế còn rất ít, đếm trên đầu ngón tay. Bò Mông ngày nay nhỏ hơn, được gọi là “bò cóc” do bị thoái hóa giống vì giao phối cận huyết.

Nhân rộng đàn bò Mông quý hiếm

Từ năm 2012, việc phối giống, thụ tinh nhân tạo bò Mông được triển khai thí điểm tại Trung tâm giống gia súc Phó Bảng. Khi đó, Hà Giang quyết định khởi động chương trình phục tráng giống bò Mông bằng cách bình tuyển, chọn ở 3 huyện Đồng Văn, Yên Minh, Mèo Vạc hơn 10 con bò giống đực tốt nhất đưa về Trung tâm Giống gia súc Phó Bảng để khai thác tinh, từ đó cho thụ tinh nhân tạo đàn bò Mông trong toàn vùng cao nguyên đá. Chương trình được đánh giá rất có ý nghĩa để phục tráng bò bản địa.

Năm 2017, kỹ sư chăn nuôi Phan Xuân Đạt được tham dự lớp tập huấn tại Trung tâm giống và đồng cỏ Ba Vì, được thầy Tăng Xuân Lưu (Giám đốc Trung tâm) hướng dẫn. Nhưng, dù phối nhân tạo cũng đặt ra nguy cơ rất cao, nếu sử dụng liên tục, nhiều lần tinh một con bò đực cũng sẽ lại xảy ra tình trạng phối cận huyết từ chính tinh dịch của con bò đực đó.

Phương án đưa ra, đó là mỗi con bò đực giống sẽ chỉ lấy tinh trong 2 năm, sau đó sẽ luân chuyển lấy tinh của con bò đực khác để tránh trường hợp con bò mẹ đẻ ra, sau 2 năm con bò con đến tuổi sinh sản lại được phối bằng chính tinh của con bố trước đó.

“Tốt nái thì tốt cả ổ, tốt đực thì tốt cả đàn”. Một con đực nếu để trong tự nhiên, một năm nó sẽ chỉ phụ trách giao phối được với 50 con bò cái, nhưng nếu đưa vào lấy tinh, một năm sẽ có thể thụ được từ 500 - 1.000 con cái.

“Mỗi lần khai thác tinh thu được từ 5,5 - 7,5ml tinh dịch/con; pha ra được khoảng 80 - 100 liều tinh, phối thành công được 80 con bò cái, tỷ lệ đạt lên tới 80%. 1 tháng lấy tinh 8 lần tương đương thụ được tới 800 con bò cái. Hiệu quả kinh tế rất cao. Một đời bò đực giống quý hiếm, có thể khai thác trong 4 - 5 năm, sản xuất ra được cả chục ngàn liều tinh. Cũng từ chương trình này, Hà Giang đã giữ và phục tráng được giống bò Mông, nhân ra trên diện rộng” - anh Đạt chia sẻ.

Thời điểm mới triển khai, các cán bộ kỹ thuật của Trung tâm Giống gia súc Phó Bảng sản xuất tinh đông viên (quy trình của Trung Quốc), sau đó nâng dần lên quy trình tinh cọng rạ theo quy trình của Nhật Bản.

Tinh đông viên có nghĩa là sau khi khai thác tinh con đực về sẽ được pha với dung dịch có lòng đỏ trứng gà, một số chất kháng sinh bảo quản, đường gluco, dinh dưỡng… rồi nhỏ trực tiếp với lượng nhất định bằng hạt ngô xuống chậu nito lỏng, đông lại thành viên như hạt ngô nên gọi là tinh đông viên.

Tinh cọng rạ được sản suất theo quy trình bằng máy, sẽ pha theo môi trường ở tỷ lệ nhất định, nạp vào cọng dạ có hình dạng như cái ruột bút bi, sau đó làm lạnh chậm từ từ làm mát 4 độ C (20 phut) xuống âm -20 độ C (30 phút) rồi -80 độ C qua đêm. Khi cọng tinh đạt yêu cầu quản lạnh sâu có thể để đến 30 năm sau vẫn sử dụng được.

Đây là công nghệ hiện đại nhất hiện nay đã được áp dụng tại Trung tâm giống gia súc và cây trồng Phó bảng để sản xuất tinh bò H'Mông (bò vàng Hà Giang) dùng trong công tác thụ  tinh nhân tạo trên vùng cao nguyên đá.

Anh Phan Xuân Đạt giải thích thêm: thời điểm mới triển khai, các dẫn tinh viên (là cán bộ thú y, khuyến nông, thú y xã) thực hiện bằng tinh đông viên rất khó khi thực hiện thụ tinh nhân tạo, đòi hỏi xử lý kỹ thuật nhiều bước như: làm ấm dung dịch pha tinh (2-3ml) trong cốc pha tinh với nhiệt độ thích hợp được đo bằng nhiệt kế chuyên dụng/hút tinh vào dẫn tinh quản không được để lẫn không khí vào theo. Khi đưa vào cổ tử cung bò rất khó so với súng bắn tinh cọng rạ.

Tinh cọng rạ sẽ pha theo môi trường ở tỷ lệ nhất định, nạp vào cọng dạ có hình dạng như cái ruột bút bi, sau đó làm lạnh từ từ trong 9 giờ đồng hồ rồi bảo quản lạnh sâu có thể để trong 30 năm vẫn sử dụng được. Đây là công nghệ hiện đại nhất hiện nay đang dùng phổ biến trên vùng cao nguyên đá.

Việc triển khai thụ tinh nhân tạo cho bò ban đầu cũng gặp nhiều khó khăn, người dân không hợp tác. Bà con đã quen cách nhân giống truyền thống bằng cách cho bò đực nhảy trực tiếp với bò cái, phải vận động tuyên truyền rất nhiều dù chương trình này được nhà nước hỗ trợ bà con hoàn toàn. Những cán bộ thú y cơ sở thực hiện nhiệm vụ thụ tinh nhân tạo - các “dẫn tinh viên”, phải dán cả số điện thoại của mình ở cửa chuồng bò để bà con nhớ đến mà gọi.

Một con bò động dục sau 62 tiếng phải tiến hành ngay, quá thời gian trên lại lỡ mất cơ hội. Như con bò, khi nó có biểu hiện động dục từ ngày hôm trước nhưng ngày hôm sau bà con mới gọi, khi cán bộ thú y đến nơi thì đã qua thời điểm vàng rồi. Lúc đó lại phải kiểm tra xem buồng trứng đã vỡ chưa, nếu chưa vỡ sẽ tiến hành thụ tinh nhưng phải bắn tinh sâu, đưa hẳn vào trong cổ tử cung của con bò cái.  

Chương trình phục tráng giống bò Mông, một ca thụ tinh nhân tạo bò, cán bộ thú y được nhận khoản tiền 200 ngàn đồng nhà nước hỗ trợ, nhưng để bà con phối hợp, nhiều khi dẫn tinh viên đến thực hiện lại trích một phần từ số tiền này cho bà con, để bà con phối hợp thực hiện theo. Tất cả là để nhân dựng được thế hệ giống vật nuôi khỏe mạnh, đảm bảo nguồn gene chuẩn và có khả năng kháng bệnh.

“Có những hôm, nửa đêm bà con gọi điện cũng phải đi, mưa gió cũng đi vì nếu không đến sẽ quá giờ, không tiến hành thụ tinh nhân tạo được. Quan điện thoại, bà con nói mà mình phát phù cười. “Anh ơi, anh làm cho con bò nhà em một cá”, hay, “Anh ơi, anh làm cho con bò nhà em nó “. Hay như trong tiếng Mông: "nhìu moz" là bò ốm; "nhìu phoz" tức là bò động dục. Bà con nói không rõ là “moz” hay “phoz”, nên cứ phải căng tai mà nghe, rồi dịch sao cho đúng” - Phan Xuân Đạt chia sẻ.

Tiêu chuẩn bò Mông bản địa: con bò đực có màu lông thuần chủng đen sì hoặc màu đỏ, trán dô, sừng choãi ngang, hai mắt trắng như chim họa mi, mũi hồng hoặc đen, nặng tywf 5 - 7 tạ; con cái có màu hơi trắng trắng - màu bạc nặng từ 4-5 tạ; mông nở trung bình, 4 chân vững chắc, khỏe; cơ quan sinh dục gọn và bé hơn so với bò lai, bò Sin.

Công tác cải tạo giống bằng phương pháp thụ tinh nhân tạo tính riêng thời điểm từ năm 2021 đến nay, tỉnh Hà Giang (cũ) đã thực hiện thụ tinh nhân tạo được 11.506 con, thành công 8.234 con (đạt 72%), trong đó thụ tinh nhân tạo bằng tinh bò vàng được 8.595 con và đã có 6.946 con bê sinh ra. Đó không chỉ là những con số, đó là hiệu quả của một chương trình thiết thực: phục tráng, bảo vệ, phát triển nguồn gene bò Mông bản địa quý hiếm.