LTS: Chúng ta có cả hệ thống pháp luật về vệ sinh an toàn thực phẩm, ngày càng hoàn thiện, các quy chuẩn đã được ban hành rõ ràng, chi tiết, không thiếu mắt xích nào từ khâu trồng trọt, giết mổ, chế biến cho tới vận chuyển, tiêu dùng. Thế nhưng thực phẩm bẩn tràn lan, ngộ độc thực phẩm liên tiếp xảy ra, những suất ăn không đảm bảo vẫn được đưa vào trường học, khu công nghiệp...
Loạt bài “Bịt ‘lỗ hổng’ an toàn thực phẩm” sẽ lần theo đường đi của thực phẩm để lý giải câu hỏi nhức nhối: Vì sao hệ thống quy định dày đặc mà bữa ăn của người dân vẫn bất an?
Lợi nhuận lấn át lương tâm
Những vụ việc ồn ào thời gian qua tạo nên một cuộc khủng hoảng niềm tin và đạo đức trong ngành thực phẩm. Ở quy mô nhỏ lẻ hay hệ thống lớn, đâu đâu cũng xuất hiện những “bữa ăn đầu độc” người dùng.
Công nhân Công ty TNHH ShinwonEbenezer Việt Nam phải nhập viện điều trị do ngộ độc thực phẩm.
Giữa tháng 5/2024, hơn 300 công nhân Công ty TNHH ShinwonEbenezer Việt Nam (Vĩnh Phúc cũ) đồng loạt nhập viện sau bữa trưa, với các triệu chứng nôn ói, tiêu chảy, đau bụng dữ dội. Kết quả kiểm nghiệm xác định món canh chua giá đỗ là tác nhân chính, dương tính với vi khuẩn độc Bacillus cereus - loại vi khuẩn thường sinh sôi khi thực phẩm để lâu ngày hoặc chế biến từ nguyên liệu bẩn. Điều đáng nói, bếp ăn của công ty khai nhận do thiếu giá đỗ nên đã ra chợ dân sinh mua bù, đưa thẳng nguồn thực phẩm không qua kiểm định vào nấu ăn. Bếp ăn công nghiệp, lẽ ra phải là “tấm lọc” nghiêm ngặt nhất, vậy mà bị qua mặt dễ dàng đến mức những kilogram giá đỗ nhiễm khuẩn có thể ung dung đi thẳng vào nồi canh.
Khu phân loại thực phẩm của Công ty Việt Tân. Ảnh: Tú Thành.
Sự lỏng lẻo ấy không phải cá biệt. Trên thực tế, rất nhiều doanh nghiệp cung ứng suất ăn công nghiệp, suất ăn học đường đang tìm mọi cách hạ giá thành, tăng lợi nhuận bằng cách sử dụng nguyên liệu trôi nổi không rõ nguồn gốc, “ôm” hàng tồn kho quá đát, dùng thịt đông lạnh tồn lâu, đưa rau củ nhiễm hóa chất cấm vào thực đơn hằng ngày. Đáng phẫn nộ hơn, nhiều thương vụ không dừng ở gian dối mà đã công khai “ngã giá” trắng trợn trên từng khẩu phần ăn.
Trong loạt bài điều tra đã được báo Nông nghiệp và Môi trường thực hiện trước đó, thủ đoạn chia chác tiền trên từng suất ăn của học sinh và công nhân cũng được chỉ ra một cách trần trụi. Một “cò trung gian” đứng giữa nhà trường và nhà cung cấp suất ăn (tự xưng là cán bộ ở một phòng giáo dục ở Vĩnh Phúc cũ) mạnh miệng tuyên bố có thể “bao” trót lọt mọi khâu thanh tra, kiểm tra, miễn là được chia lại tiền. Người này ra giá cắt lại 500 đồng mỗi suất ăn học sinh và 1.000 đồng mỗi suất ăn công nhân cho những ai “hợp tác”. Nghe thì nhỏ, nhưng nhân lên theo ngày, theo tháng thì đó là khoản “hoa hồng” rất lớn, đổ thẳng vào túi những kẻ vô lương tâm.
Mỗi đồng hoa hồng bẩn ấy rút ra từ đâu? Từ chính khẩu phần. Bằng cách bớt đi một miếng thịt, một ít rau, thay thịt tươi bằng thịt đông lạnh, thay hàng chuẩn bằng hàng dạt, thay thực phẩm sạch bằng thực phẩm trôi nổi, những kẻ trục lợi đã bù đắp chi phí “lại quả” bằng cách ăn bớt dinh dưỡng, thậm chí đầu độc người dùng. Mỗi suất ăn bị cắt xén đồng nghĩa với việc mỗi đứa trẻ bị đánh cắp một phần dinh dưỡng, hoặc tệ hơn, bị đầu độc bằng những món ăn nấu từ nguyên liệu rẻ tiền, nhiễm bẩn.
Mánh khóe “phù phép” thực phẩm bẩn
Không dừng ở những suất ăn bị “rút ruột”, mạng lưới sản xuất và tiêu thụ thực phẩm trôi nổi hiện nay đã cho thấy chúng không còn manh mún, tự phát. Thực tế phơi bày nhiều đường dây có quy mô và tổ chức rõ ràng, với đủ chiêu trò “phù phép” nhằm hợp thức hóa thực phẩm bẩn tuồn ra thị trường.
Báo Nông nghiệp và Môi trường mới đây cũng đã thông tin về vụ việc, một cơ sở sản xuất mỡ bẩn hoạt động công khai ngay giữa khu dân cư tại tỉnh Hưng Yên. Chủ cơ sở thu gom nội tạng thối rữa, mỡ lợn phế phẩm từ các lò mổ, rồi đổ thẳng tất cả vào những chảo gang lớn để nấu thành mỡ ăn. Nguyên liệu lẫn lộn cả lông, đất cát,... đổ lẫn vào chảo mà không hề rửa hay phân loại.
Thứ nước mỡ đen kịt được rút ra, để nguội rồi đóng vào các can nhựa cáu bẩn, không nhãn mác, không kiểm định. Mỗi đêm, cơ sở này xuất đi hàng trăm lít mỡ đen sì, không ai biết sẽ được cung cấp đến bao nhiêu quán cơm bình dân, nhà hàng ven đường hay các bếp ăn tập thể... Rất có thể, chính thứ mỡ “siêu bẩn” ấy đang được dùng để chiên rán, tẩm ướp vô số món ăn mà người dân vẫn vô tư thưởng thức hàng ngày.
Không chỉ có mỡ bẩn, việc “phù phép” nguồn gốc thực phẩm cũng diễn ra tinh vi và khó kiểm soát hơn bao giờ hết. Nhiều công ty cung cấp rau củ, thực phẩm cho trường học nhập về cả lô rau củ quả có nguồn gốc từ Trung Quốc giá rẻ, nhưng khi giao cho đối tác thì cố tình che giấu xuất xứ. Mọi bao bì thể hiện nguồn gốc đều bị tháo dỡ, hàng hóa được đưa thẳng vào bếp ăn trường học, khoác lên mình nhãn mác “rau sạch”, “thực phẩm an toàn” với đầy đủ giấy chứng nhận. Chỉ vài giờ sau, những mớ rau củ đó đã có mặt trong bữa bán trú của học sinh. Những đứa trẻ không có cách nào phân biệt được đâu là “rau sạch” thật, đâu chỉ là tấm áo ngụy trang cho rau Trung Quốc trôi nổi giá bèo.
Rau củ không rõ nguồn gốc được các nhà thầu tuồn vào bếp ăn tập thể. Ảnh: Võ Việt
Pháp luật bị bẻ cong
Không thể nói rằng chúng ta thiếu luật. Các quy định về kiểm dịch, truy xuất nguồn gốc, kiểm soát chất lượng nguyên liệu… đều đã có đủ. Chính quyền các cấp cũng đã thành lập Ban chỉ đạo An toàn thực phẩm từ trung ương đến địa phương. Các chiến dịch thanh tra, kiểm tra vẫn diễn ra đều đặn mỗi quý, mỗi năm. Nhưng tại sao thực phẩm bẩn vẫn nhởn nhơ? Tại sao những vụ bê bối bị báo chí phanh phui thường chỉ dẫn đến việc xử phạt, xử lý qua quýt một vài cơ sở rồi mọi thứ lại trôi vào quên lãng? Tại sao sau mỗi đợt cao điểm, bếp ăn công nhân, bếp ăn trường học, quán xá vỉa hè vẫn tiếp tục là nguồn cơn của những vụ ngộ độc tập thể?
Câu trả lời cay đắng nằm ở thực tế: Nhiều đối tượng đã lợi dụng chính kẽ hở của luật, và không loại trừ khả năng có sự bảo kê ngầm từ một số cán bộ thoái hóa. Khi lợi nhuận từ mỗi kilogram thịt bẩn, mỗi suất ăn cắt xén có thể lên tới hàng trăm triệu đồng mỗi tháng, thì không ít người sẵn sàng quẳng đạo đức và trách nhiệm xã hội sang một bên. Những khoản “hoa hồng” trích lại cho người ký hợp đồng, người duyệt hóa đơn, người có quyền kiểm tra… đôi khi đủ lớn để bịt mắt, bịt tai, thậm chí bịt luôn cả lương tâm.
Nói cách khác, pháp luật đã rõ ràng, nhưng thực thi đang bị “bẻ cong” bởi lợi ích nhóm. Minh chứng nhức nhối nhất là ngay trong cơ quan được giao nhiệm vụ “gác cổng” an toàn thực phẩm cũng có cả một hệ thống cán bộ “dính chàm”. Ngày 22/12/2025, TAND TP Hà Nội đã ban hành quyết định đưa 55 bị cáo trong vụ án “đưa, nhận hối lộ” xảy ra tại Cục An toàn thực phẩm (Bộ Y tế) ra xét xử sơ thẩm, dự kiến khai mạc ngày 5/1/2026 và kéo dài khoảng 10 ngày. Trong số này có hai cựu Cục trưởng Cục ATTP là Nguyễn Thanh Phong và Trần Việt Nga, hai cựu Phó Cục trưởng Nguyễn Hùng Long và Đỗ Hữu Tuấn cùng hơn 30 cán bộ, chuyên viên thuộc Cục bị truy tố về tội “Nhận hối lộ” theo Điều 354 Bộ luật Hình sự; 21 bị cáo còn lại là giám đốc doanh nghiệp, người đại diện pháp luật và cá nhân làm dịch vụ bị truy tố về tội “Đưa hối lộ” theo Điều 364.
Theo kết luận điều tra, trong giai đoạn 2018-2024, các bị cáo tại Cục ATTP đã nhận bất hợp pháp số tiền lên tới hàng chục tỷ đồng. Riêng cựu Cục trưởng Nguyễn Thanh Phong bị cáo buộc hưởng lợi hàng chục tỷ đồng thông qua việc “làm luật” hồ sơ công bố sản phẩm thực phẩm bảo vệ sức khỏe và giấy chứng nhận GMP cho nhà máy. Những khoản tiền này được phân chia theo “suất” hồ sơ, từ lãnh đạo Cục đến trưởng, phó phòng, giám đốc trung tâm và từng chuyên viên thẩm xét - một cơ chế ăn chia được vận hành như một dây chuyền khép kín, biến quy trình cấp phép thành mảnh đất màu mỡ cho tham nhũng.
Những vụ việc trên cho thấy mức độ nghiêm trọng của vấn nạn an toàn thực phẩm hiện nay. Đây không còn là chuyện nhỏ, càng không thể viện cớ “con sâu làm rầu nồi canh” để xoa dịu. Thực tế, chúng ta đang đối mặt với một cuộc khủng hoảng toàn quốc về an toàn thực phẩm, len lỏi vào từng bếp ăn, từng mâm cơm gia đình, đầu độc từ trẻ nhỏ đến người già, từ thanh niên trai tráng đến những người yếu thế bệnh tật. Nguy hiểm hơn cả là sự vô cảm và dung dưỡng có hệ thống, khi cả bộ máy đều biết có vấn đề nhưng vẫn để nó ngang nhiên tồn tại?
Thời gian qua, nhóm phóng viên Báo Nông nghiệp và Môi trường đã đi sâu vào những kẽ hở trong chuỗi cung ứng thực phẩm tại nhiều địa phương. Kết quả bước đầu cho thấy ở không ít nơi, vấn nạn thực phẩm “bẩn” vẫn nhức nhối và tinh vi khôn lường.
Đơn cử như tại tỉnh Ninh Bình, những dấu hiệu vi phạm vệ sinh an toàn thực phẩm trong việc cung cấp thực phẩm cho bếp ăn trường học - đặc biệt là trường mầm non vẫn ngang nhiên tồn tại. Thậm chí có biểu hiện thông đồng, móc ngoặc giữa đơn vị cung cấp và một số nhà trường để bỏ qua khâu kiểm soát. Những gì phóng viên chứng kiến tận mắt còn cho thấy sự buông lỏng quản lý đến khó tin, và đằng sau đó là lợi ích nhóm đã khiến sức khỏe trẻ em bị đem ra đánh cược.
Loạt bài phóng sự điều tra này sẽ tiếp tục lật mở thêm từng tầng nấc của vấn đề, từ những “mánh khóe” bòn rút trên từng suất ăn, những đường đi ngoằn ngoèo của thực phẩm bẩn, cho đến những lỗ hổng chính sách cần bịt lại, nếu chúng ta thực sự muốn bảo vệ sức khỏe của chính mình và con em mình. Bữa ăn của người dân phải được trả lại sự an toàn vốn có, và pháp luật phải thực sự là thanh gươm đủ sắc để chặn đứng mọi kẻ toan “đầu độc” nhân dân.
