Tại Hà Nội, vấn đề quản lý và xử lý bùn thải - từ hệ thống thoát nước, nạo vét hồ, kênh mương đến các công trình vệ sinh môi trường - đang trở thành thách thức lớn. Thành phố hiện không có địa điểm chôn lấp bùn thải đúng quy định, dẫn đến tình trạng bùn nạo vét phải lưu tạm tại các bãi trung chuyển hoặc đổ thải tạm bợ. Điều này không chỉ gây ô nhiễm môi trường mà còn lãng phí một nguồn tài nguyên có thể tận dụng hiệu quả nếu được xử lý đúng cách.
Công nhân vận hành xe cẩu để nạo vét bùn thải trên sông Tô Lịch. Ảnh: Đức Tâm.
Bùn thải - “góc khuất” của công tác môi trường đô thị
Hằng năm, Hà Nội phát sinh hàng trăm nghìn mét khối bùn thải từ hoạt động nạo vét hệ thống thoát nước và các hồ nội thành. Tuy nhiên, phần lớn lượng bùn này chưa được phân loại, phân tích hay xử lý theo quy trình chuẩn. Việc lưu giữ, vận chuyển, thậm chí đổ trộm bùn thải ra môi trường tự nhiên vẫn diễn ra phổ biến, tiềm ẩn nguy cơ ô nhiễm đất, nước và không khí.
Bùn thải đô thị không chỉ chứa chất hữu cơ phân hủy mà còn có thể tích tụ kim loại nặng, vi sinh vật gây bệnh hoặc các hợp chất hóa học độc hại. Nếu không được quản lý chặt chẽ, bùn thải sẽ trở thành “quả bom môi trường” âm ỉ, đặc biệt tại những khu vực dân cư đông đúc.
Tuy nhiên, theo nhiều chuyên gia, nếu nhìn ở góc độ khác, bùn thải hoàn toàn có thể trở thành nguồn tài nguyên quý cho phát triển kinh tế tuần hoàn, khi được xử lý và tái chế đúng quy trình.
Theo ông Nguyễn Văn Nguyên - nguyên Phó Cục trưởng Cục Địa chất Việt Nam, bùn thải có mối liên hệ trực tiếp với lĩnh vực địa chất và khoáng sản, bởi Luật Địa chất và Khoáng sản đã đề cập đến việc điều tra điều kiện địa chất khác. Trong đó có nêu nhiệm vụ lập bản đồ phân bố các cấu trúc tàng trữ chất thải với các nội dung đánh giá đặc điểm địa chất, điều kiện địa chất và khả năng tàng trữ của các cấu trúc địa chất để khoanh định các cấu trúc thuận lợi có thể sử lưu trữ các chất không bể chứa, chôn lấp chất thải... (Mục b, khoản 3 Điều 18).
“Trước hết, cần phải phân tích, xác định thành phần vật liệu của bùn thải, mức độ độc hại của bùn - độc hại môi trường và độc hại sinh học như thế nào - để lựa chọn hướng xử lý phù hợp”, ông Nguyên nhấn mạnh.
Vườn cây cao su phát triển xanh tốt nhờ phân hữu cơ được xử lý từ bùn thải. Ảnh: Trần Trung.
Ông cho rằng, nhiều loại bùn hoàn toàn có thể được chế biến để sử dụng trong nông nghiệp hoặc xây dựng. “Kinh nghiệm từ Nhật Bản cho thấy, bùn sau xử lý có thể được dùng làm vật liệu xây dựng như gạch, vật liệu lát rào hoặc phối trộn cốt liệu để làm đường. Nếu Việt Nam áp dụng công nghệ tương tự, đây sẽ là hướng đi hiệu quả, vừa bảo vệ môi trường, vừa tiết kiệm tài nguyên đất, cát và xi măng”, ông Nguyên nói thêm.
Biến chất thải thành tài nguyên - xu hướng quốc tế
Trên thế giới, việc xử lý bùn thải, đặc biệt là bùn nạo vét, đã và đang được tiếp cận theo hướng bền vững, coi đó là một phần trong chu trình kinh tế tuần hoàn. Các nước phát triển đã áp dụng nhiều phương pháp tiên tiến để giảm độc tính, tái chế hoặc chuyển đổi bùn thành vật liệu có ích.
Hà Lan đã áp dụng các kỹ thuật làm "chín" bùn nạo vét để tạo ra đất sét và đất trồng cây chất lượng cao, sử dụng cho việc đắp đê và cải tạo đất nông nghiệp.
Tại Hoa Kỳ, Quân đoàn Công binh (USACE) triển khai chương trình “Beneficial Use of Dredged Material” - tận dụng bùn nạo vét để phục hồi bờ biển, tạo môi trường sống mới cho sinh vật thủy sinh và chống xói mòn.
Ở Pháp, thành phố cảng Dunkerque đã thành công trong việc sử dụng bùn nạo vét làm lớp nền đường cho các công trình giao thông, đáp ứng đầy đủ tiêu chuẩn kỹ thuật xây dựng.
Những kinh nghiệm này cho thấy, nếu được xử lý bài bản, bùn thải không chỉ là “gánh nặng môi trường” mà có thể trở thành nguồn nguyên liệu thay thế tiềm năng.
Hướng đi cho Hà Nội - từ quản lý đến tận dụng
Ông Nguyên cho rằng để giải quyết triệt để vấn đề bùn thải, Hà Nội cần xây dựng chiến lược tổng thể gồm hai bước: quản lý đúng quy định và thúc đẩy tái sử dụng.
Trước hết, bùn thải phải được phân loại tại nguồn, xác định rõ thành phần, hàm lượng kim loại nặng, mức độ ô nhiễm. Các cơ sở xử lý cần được đầu tư công nghệ hiện đại như bioremediation (xử lý sinh học), ổn định hóa học hoặc hóa rắn bằng xi măng để đảm bảo an toàn.
Song song với đó, thành phố nên thúc đẩy nghiên cứu và thử nghiệm tái chế bùn thải cho mục đích hữu ích, trong đó có cải tạo đất nông nghiệp: sau khi xử lý, bùn có thể bổ sung hữu cơ cho đất nghèo dinh dưỡng; sản xuất vật liệu xây dựng: bùn trộn phụ gia có thể làm gạch, gốm hoặc cốt liệu đường; san lấp và bồi đắp bờ sông, hồ: tận dụng nguồn bùn sạch để tái thiết cảnh quan đô thị.
Câu chuyện thiếu bãi chôn lấp bùn thải ở Hà Nội cho thấy một nghịch lý: ta coi bùn là rác, thế giới xem là tài nguyên. Ảnh: IPEC.
Điều quan trọng hơn, theo ông Nguyên, là cần có khung pháp lý cụ thể về tiêu chuẩn kỹ thuật, trách nhiệm của đơn vị nạo vét, thu gom và xử lý bùn thải, nhằm tránh tình trạng “đổ đi đâu cũng được” như hiện nay.
Từ câu chuyện thiếu bãi chôn lấp bùn thải ở Hà Nội, có thể thấy một thực tế đáng suy ngẫm: chúng ta đang xử lý bùn thải như rác, trong khi thế giới coi đó là tài nguyên. Việc thay đổi tư duy, đầu tư công nghệ và ban hành chính sách khuyến khích tận dụng bùn thải có thể mở ra hướng đi mới cho quản lý môi trường đô thị, vừa giảm áp lực ô nhiễm, vừa tạo giá trị kinh tế.
“Bùn thải không nhất thiết là thứ phải chôn lấp. Nếu xử lý đúng cách, đó có thể là nguồn tài nguyên phục vụ phát triển bền vững, góp phần hình thành một nền kinh tế tuần hoàn cho tương lai”, ông Nguyễn Văn Nguyên khẳng định.
