Từ những người phu đồn điền cao su đến đội ngũ công nhân trí thức, sáng tạo hôm nay – 96 năm qua, phong trào công nhân và ngành cao su Việt Nam đã viết nên bản trường ca kiên cường, trung dũng và đầy tự hào.
Bước vào kỷ nguyên hội nhập, Tập đoàn Công nghiệp Cao su Việt Nam (VRG) tiếp nối truyền thống “Phú Riềng Đỏ” anh hùng, vươn mình mạnh mẽ, khẳng định vai trò doanh nghiệp chủ lực quốc gia, tiên phong trong phát triển bền vững, trách nhiệm xã hội và khát vọng dựng xây đất nước phồn vinh, hạnh phúc.
Những bước đầu đấu tranh
Phu cao su làm việc dưới sự giám sát gắt gao của các sếp người Pháp. Ảnh tư liệu.
Cuối thế kỷ XIX, sau khi hoàn tất công cuộc xâm lược Việt Nam, thực dân Pháp đẩy mạnh chính sách khai thác thuộc địa với mục tiêu biến Đông Dương thành “vườn nguyên liệu của nước Pháp”. Trong số những loại cây trồng được đưa vào khai thác, cao su nhanh chóng trở thành “vàng trắng” bởi vai trò quan trọng trong công nghiệp và quốc phòng.
Từ năm 1897, người Pháp bắt đầu trồng thử nghiệm cây cao su tại Thảo Cầm Viên Sài Gòn, rồi lập hai trung tâm nghiên cứu tại Ông Yếm (Thủ Dầu Một, do dược sĩ Raul phụ trách) và Suối Dầu (Nha Trang, do bác sĩ Yersin chỉ huy). Khi việc trồng thử nghiệm thành công, hàng loạt công ty tư bản Pháp như Michelin, SIPH, CEXO, Courtenay… ồ ạt đầu tư mở đồn điền ở Nam Kỳ.
Đến năm 1929, diện tích cao su ở ba tỉnh Thủ Dầu Một, Biên Hòa, Bà Rịa đã đạt 84.000 ha, vốn đầu tư lên đến 700 triệu franc – gấp hàng chục lần so với giai đoạn 1920. Cùng với người Pháp, một số nhà tư sản Hoa kiều và địa chủ Việt Nam như Lê Phát Vĩnh, Lê Phát Tân, Nguyễn Hữu Hào, Trần Văn Tư, cũng đầu tư lập đồn điền.
Để có đủ nhân công, thực dân Pháp đẩy mạnh chiêu mộ phu từ Bắc và Trung kỳ. Những người dân nghèo bị lừa phỉnh bằng hứa hẹn “làm công có lương”, song thực chất bị cưỡng ép vào làm việc khổ sai trong các đồn điền. Họ phải ký “contrat” – bản giao kèo lao động – và từ đó trở thành phu đồn điền cao su, thường được gọi là “cu li”. Họ bị cai, xu, sếp cai trị tàn bạo, bị đánh đập, phạt roi, ăn uống kham khổ, sống trong lều trại ẩm thấp, phải làm việc 13–14 tiếng mỗi ngày giữa rừng thiêng nước độc.
Căn bệnh sốt rét, sâu quảng, kiết lỵ hoành hành; nhiều người chết ngay trên lô cạo, không được chôn cất đàng hoàng. Thống kê giai đoạn 1930–1935 cho thấy 55% công nhân cao su bị sốt rét và bệnh sâu quảng. Các đồn điền cao su được ví như “địa ngục trần gian giữa rừng xanh”.
Trong khổ đau cùng cực, những người phu cao su đã bắt đầu nhận ra sức mạnh đoàn kết. Các cuộc phản kháng, bãi công tự phát diễn ra ở nhiều đồn điền như Dầu Giây, Bình Lộc, Bến Củi, Phú Riềng, Lộc Ninh... Dù ban đầu còn manh mún và bị đàn áp, nhưng đó là những đốm lửa đầu tiên thắp lên tinh thần đấu tranh của giai cấp công nhân cao su Việt Nam.
Từ những năm 1927–1928, phong trào công nhân cao su đã có sự chuyển biến mạnh mẽ khi chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng cách mạng của Nguyễn Ái Quốc được truyền bá rộng rãi. Các tổ chức cách mạng đầu tiên như Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên ra đời trong một số đồn điền lớn.
Mốc son Phú Riềng Đỏ
Lễ dâng hương tại tượng đài Phú Riềng Đỏ. Ảnh: VRG.
Đêm 28/10/1929, giữa rừng cao su bạt ngàn Phú Riềng (nay thuộc tỉnh Bình Phước), Chi bộ Đông Dương Cộng sản Đảng tại đồn điền Phú Riềng được thành lập. Đây là chi bộ Đảng đầu tiên trong ngành cao su Việt Nam, đánh dấu bước ngoặt vĩ đại đưa phong trào công nhân từ tự phát sang tự giác, đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng.
Sau đó, phong trào công nhân cao su lan rộng với nhiều cuộc bãi công, biểu tình lớn: 5.000 công nhân Phú Riềng đấu tranh, 1.300 công nhân Michelin (10/2/1930), phong trào ủng hộ Xô Viết Nghệ Tĩnh... Hàng trăm đảng viên, đoàn viên bị bắt, bị tù đày, song ý chí cách mạng không hề suy chuyển.
Chính từ những “Phú Riềng đỏ”, phong trào công nhân cao su đã góp phần hun đúc truyền thống “Trung thành – Dũng cảm – Kiên cường – Đoàn kết – Lao động sáng tạo”, trở thành niềm tự hào của giai cấp công nhân Việt Nam.
Ngày 28/10/1929 đã trở thành mốc son khởi đầu cho truyền thống hào hùng của công nhân cao su, và ngày 28 tháng 10 hàng năm đã được chọn là Ngày truyền thống ngành cao su Việt Nam.
Công nhân cao su trong hai cuộc kháng chiến trường kỳ
Công nhân cao su và Nhân dân Bà Rịa - Long Khánh chuyển hàng ra mặt trận. Ảnh tư liệu.
Sau Cách mạng Tháng Tám 1945, các đồn điền cao su trở thành căn cứ kháng chiến. Khi thực dân Pháp trở lại xâm lược, công nhân cao su đã tổ chức “Mặt trận cao su chiến”, phát động phong trào đốt mủ, phá cây, chống chiêu mộ lính, cắt đường vận chuyển vật tư của địch. Họ vừa đấu tranh đòi quyền sống, vừa góp sức nuôi giấu cán bộ cách mạng.
Năm 1949, Đại hội Liên đoàn cao su Nam Bộ lần thứ nhất được tổ chức tại An Điền, Bến Cát (nay là phường Long Nguyên, TP.HCM)) – đánh dấu sự trưởng thành của phong trào công nhân cao su. Hàng nghìn thanh niên từ các đồn điền đã gia nhập Vệ quốc đoàn, trở thành lực lượng nòng cốt của cuộc kháng chiến chống Pháp.
Trong kháng chiến chống Mỹ, công nhân cao su tiếp tục phát huy truyền thống kiên trung. Dưới mưa bom napalm, nhiều người vẫn bám vườn cây, vừa sản xuất, vừa nuôi giấu cán bộ, góp phần làm nên các chiến công ở Dầu Tiếng, Phước Long, Lộc Ninh... Đến tháng 4/1975, khi đất nước hoàn toàn giải phóng, toàn bộ các đồn điền cao su được tiếp quản, đánh dấu chặng đường 46 năm công nhân cao su đồng hành cùng dân tộc trong công cuộc đấu tranh giành độc lập và thống nhất đất nước.
