Quản lý sức khỏe cây trồng tổng hợp (IPHM) trên cây bưởi đang được ngành trồng trọt xác định là hướng tiếp cận kỹ thuật trọng tâm nhằm kiểm soát sinh vật gây hại theo nguyên tắc phòng là chính, giảm phụ thuộc thuốc bảo vệ thực vật và đáp ứng các yêu cầu ngày càng khắt khe của thị trường xuất khẩu. Quy trình IPHM cho bưởi được triển khai đồng bộ từ khâu chọn đất, giống, thiết kế vườn đến chăm sóc, giám sát dịch hại, bao quả và thu hoạch.
Cốt lõi của IPHM là quản lý tổng hợp sinh vật gây hại dựa trên theo dõi thường xuyên và áp dụng linh hoạt các biện pháp canh tác, sinh học, cơ giới trước khi sử dụng thuốc hóa học. Trong toàn bộ quy trình, thuốc bảo vệ thực vật chỉ được sử dụng khi thật cần thiết, đúng danh mục cho cây bưởi, tuân thủ nguyên tắc “bốn đúng” và thời gian cách ly nhằm bảo đảm an toàn thực phẩm, môi trường và hệ sinh thái vườn cây.
Cốt lõi của IPHM là quản lý tổng hợp sinh vật gây hại dựa trên theo dõi thường xuyên và áp dụng linh hoạt các biện pháp canh tác, sinh học, cơ giới trước khi sử dụng thuốc hóa học. Ảnh: Phạm Hiếu.
Trong hệ thống IPHM, thời vụ và điều kiện đất trồng là nền tảng quyết định sức khỏe vườn bưởi ngay từ đầu vụ. Bưởi có thể trồng quanh năm, song thời điểm phù hợp nhất vẫn là đầu mùa mưa, với điều kiện vườn trồng phải chủ động được tưới và tiêu nước. Đất trồng cần nằm trong vùng quy hoạch, được phân tích các chỉ tiêu lý - hóa tính để xây dựng kế hoạch cải tạo và bón phân phù hợp. Đất thích hợp là đất tơi xốp, cơ giới nhẹ đến trung bình, giàu hữu cơ, thoát nước tốt, pH từ 5,5 đến 6,5, mực nước ngầm không thấp hơn 0,8 m.
Song song với đất trồng, việc lựa chọn giống được coi là bước sàng lọc kỹ thuật đầu tiên trong IPHM. Cây giống sử dụng là cây ghép hoặc cây chiết cành từ cây đầu dòng có năng suất, chất lượng ổn định và không nhiễm sâu bệnh. Với cây ghép, yêu cầu cây sinh trưởng khỏe, có chiều cao, đường kính gốc ghép và cành ghép phù hợp từng vùng sinh thái. Với cây chiết, cành chiết phải lấy từ cây mẹ khỏe, sạch bệnh và có khả năng chống chịu tốt.
Từ giống và đất trồng, quy trình IPHM tiếp tục đặt trọng tâm vào thiết kế vườn nhằm tạo điều kiện bất lợi cho sinh vật gây hại. Tùy địa hình, vườn bưởi được thiết kế theo liếp ở vùng đất phù sa hoặc trồng theo đường đồng mức, bậc thang ở vùng đồi núi. Hệ thống tưới - tiêu phải bảo đảm chủ động trong cả mùa mưa và mùa khô. Xung quanh vườn cần trồng cây chắn gió, ưu tiên các loài cây địa phương để hạn chế gãy cành, rụng quả và lây lan dịch hại theo gió.
Mật độ trồng phổ biến từ 200 đến 500 cây mỗi hecta, tùy điều kiện đất đai và mục đích canh tác. Hố trồng được chuẩn bị trước từ 10 ngày đến một tháng, có thể đắp mô đường kính 80-100 cm, cao khoảng 50 cm để nâng tầng canh tác. Trước trồng, xử lý vôi nếu cần, bón lót phân chuồng hoai mục hoặc phân hữu cơ công nghiệp kết hợp phân lân, kali. Khi trồng, cây được đặt thẳng đứng, mặt bầu ngang mặt mô, cố định cây và giữ ẩm liên tục trong tháng đầu để cây bén rễ và phục hồi.
Trong toàn bộ chu kỳ sinh trưởng của bưởi, quản lý nước được xem là khâu bắt buộc của IPHM. Mùa mưa cần tiêu nước kịp thời, không để ngập úng kéo dài làm suy yếu bộ rễ và tạo điều kiện cho nấm bệnh phát sinh. Mùa khô, vườn bưởi cần được tưới định kỳ 3–5 ngày một lần, khuyến khích áp dụng các hệ thống tưới tiết kiệm nhằm ổn định sinh trưởng, năng suất và chất lượng quả.
Gắn liền với quản lý nước là quản lý dinh dưỡng theo từng giai đoạn sinh trưởng. Ở giai đoạn kiến thiết cơ bản (1–3 năm tuổi), bưởi được bón phân chuồng hoai mục kết hợp đạm, lân, kali với liều lượng tăng dần theo tuổi cây. Khi bước vào thời kỳ kinh doanh, việc bón vôi được căn cứ vào pH đất, sử dụng vôi dolomite hoặc vôi trắng vào đầu mùa mưa. Phân hữu cơ được bón định kỳ, kết hợp phân khoáng cân đối đa, trung và vi lượng, chia nhiều lần trong năm theo các giai đoạn phục hồi, ra hoa và nuôi quả.
Trong điều kiện chủ động được nước, xử lý ra hoa trở thành một khâu kỹ thuật quan trọng nhằm điều chỉnh thời điểm thu hoạch. Biện pháp phổ biến là kết hợp bón phân và tạo khô hạn có kiểm soát trong 10-15 ngày, sau đó tưới và bón phân trở lại để kích thích ra hoa đồng loạt. Trước và trong thời kỳ hoa nở, có thể bổ sung phân bón lá giàu canxi và bo nhằm nâng cao tỷ lệ đậu quả.
Để bảo đảm chất lượng và mẫu mã quả, IPHM yêu cầu thực hiện nghiêm việc điều chỉnh số lượng quả trên cây. Khi quả đạt đường kính 2-4 cm, tiến hành tỉa bỏ quả dị dạng, sâu bệnh, chỉ giữ lại 1-2 quả khỏe trên mỗi chùm, phù hợp với tán cây và sức mang quả. Giai đoạn nuôi quả, phân bón được điều chỉnh theo hướng tăng kali, giảm đạm từ tháng thứ ba đến trước thu hoạch một tháng.
Trong nhóm các biện pháp IPHM, bao quả được xác định là giải pháp kỹ thuật then chốt. Ảnh minh họa: Phạm Hiếu.
Cùng với đó, tỉa cành và tạo tán được thực hiện sau mỗi đợt thu hoạch nhằm duy trì vườn thông thoáng và giảm áp lực sâu bệnh. Cành đã mang trái, cành sâu bệnh, cành mọc trong tán hoặc đan chéo được loại bỏ. Dụng cụ cắt tỉa phải được khử trùng trước khi sử dụng và khi chuyển sang cây khác. Tán cây được tạo theo hệ cành cấp 1, cấp 2, cấp 3 cân đối, thuận lợi cho chăm sóc và giám sát dịch hại.
Theo Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, việc áp dụng IPHM trên cây bưởi giúp kiểm soát dịch hại ngay từ đầu vụ, giảm dư lượng thuốc bảo vệ thực vật, ổn định năng suất và chất lượng, đồng thời đáp ứng các yêu cầu kỹ thuật về kiểm dịch và an toàn thực phẩm của các thị trường nhập khẩu.
Giám sát sinh vật gây hại là nền tảng vận hành của IPHM. Vườn bưởi được điều tra định kỳ theo Tiêu chuẩn quốc gia TCVN 13268-4:2021 đối với cây ăn quả. Nội dung giám sát bao gồm đối tượng gây hại, mật độ và mức độ gây hại, giai đoạn sinh trưởng của cây, điều kiện sinh thái và tập quán canh tác. Kết quả điều tra là cơ sở để quyết định biện pháp phòng trừ phù hợp.
Các sinh vật gây hại chính trên bưởi gồm ruồi đục quả, sâu đục quả, rệp sáp, rầy phấn trắng, nhện đỏ; cùng các bệnh nứt thân xì mủ, vàng lá thối rễ, loét vi khuẩn, sẹo, thán thư và bệnh Tristeza. Trong IPHM, các biện pháp được áp dụng theo thứ tự ưu tiên: canh tác, thủ công - cơ giới, sinh học và hóa học khi thật sự cần thiết, có luân phiên hoạt chất để hạn chế kháng thuốc.
Trong nhóm các biện pháp IPHM, bao quả được xác định là giải pháp kỹ thuật then chốt. Quả được bao khi đạt đường kính khoảng 3-3,5 cm bằng túi giấy hoặc túi PE màu sáng. Trước khi bao, vườn phải được xử lý triệt để sâu bệnh, không bao quả có rệp sáp hoặc dấu hiệu nhiễm bệnh. Túi bao được tháo trước thu hoạch 25-30 ngày nhằm bảo đảm màu sắc, chất lượng và mẫu mã quả.
Bưởi được thu hoạch sau 7-8 tháng kể từ khi ra hoa, vào buổi sáng hoặc chiều mát, không thu khi trời mưa hoặc sương nhiều. Quả được cắt bằng kéo, không bẻ, không để chạm đất. Sau thu hoạch, quả được phân loại, loại bỏ quả hư hỏng, bảo quản ở 16-20°C; với bưởi phục vụ xuất khẩu, có thể bảo quản ở 6-8°C để kéo dài thời gian tươi và hạn chế vi sinh vật gây hại.
