Thời đại dữ liệu số và trí tuệ nhân tạo đang định hình lại mọi lĩnh vực của đời sống, công nghệ viễn thám không còn là công nghệ của tương lai, mà đã trở thành công cụ chiến lược cho quản lý tài nguyên, giám sát môi trường và phát triển nông nghiệp hiện đại.
Từ giám sát tài nguyên môi trường đến phát triển nông nghiệp hiện đại
Theo PGS.TS Phạm Minh Hải, Phó Cục trưởng Cục Viễn thám Quốc gia, cơ sở dữ liệu viễn thám quốc gia hiện nay là “kho thông tin không gian khổng lồ” với gần 100.000 ảnh vệ tinh thu từ 16 đầu thu khác nhau, bao phủ toàn bộ lãnh thổ, biển và hải đảo Việt Nam. Dữ liệu có độ phân giải cao, được cập nhật liên tục, phục vụ nhiều lĩnh vực từ giám sát biến đổi khí hậu, tài nguyên rừng, đất, nước đến phát triển nông nghiệp, đô thị và an ninh - quốc phòng.
Kết quả giám sát nhanh ngập lụt do ảnh hưởng của cơn bão số 12 (Fengshen) bằng công nghệ viễn thám. Ảnh: Cục Viễn thám quốc gia.
Những năm gần đây, viễn thám đã chứng minh giá trị không thể thay thế. Điển hình, trong trận bão Yagi năm 2024, Cục Viễn thám Quốc gia đã cung cấp ảnh vệ tinh kịp thời cho mạng lưới Sentinel Asia, hỗ trợ cứu hộ, cứu nạn và đánh giá thiệt hại sau thiên tai. Ở đồng bằng sông Cửu Long, công nghệ đo cao vệ tinh và ảnh radar giúp dự báo chính xác sụt lún, xâm nhập mặn, hỗ trợ điều tiết nước và quy hoạch nông nghiệp thích ứng với biến đổi khí hậu. Hay tại quần đảo Trường Sa và Hoàng Sa, dữ liệu viễn thám phục vụ lập bản đồ địa hình chi tiết, quản lý vùng đặc quyền kinh tế, góp phần khẳng định chủ quyền quốc gia.
Công nghệ viễn thám giám sát, xác minh tín chỉ carbon rừng ở Việt Nam. Ảnh: Cục Viễn thám quốc gia.
Đặc biệt trong nông nghiệp, viễn thám đang tạo nên bước chuyển căn bản. Hệ thống quan trắc vệ tinh cho phép theo dõi vùng trồng, dự báo năng suất cây trồng chủ lực, giám sát dịch bệnh, đánh giá chất lượng đất, nước và tính toán phát thải khí nhà kính theo chuẩn quốc tế IPCC. Những dữ liệu này không chỉ giúp tăng năng suất và hiệu quả sản xuất mà còn là nền tảng để xây dựng nông nghiệp carbon thấp, tiến tới mục tiêu phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050.
Những “nút thắt” cần tháo gỡ
Song hành cùng cơ hội phát triển, ngành viễn thám Việt Nam cũng đối mặt nhiều thách thức. Trước hết là thiếu hụt nguồn nhân lực chất lượng cao, đội ngũ chuyên gia giỏi về xử lý ảnh, phân tích dữ liệu lớn, trí tuệ nhân tạo và GIS. Nhiều chương trình đào tạo đại học hiện vẫn nặng lý thuyết, chưa theo kịp yêu cầu thực tiễn.
Về hạ tầng kỹ thuật, cơ sở dữ liệu viễn thám quốc gia chưa được nâng cấp đạt chuẩn an toàn thông tin cấp độ 3, tiềm ẩn nguy cơ rò rỉ dữ liệu. Tình trạng khai thác dữ liệu phân tán, thiếu liên thông giữa các bộ, ngành dẫn đến lãng phí, cản trở xây dựng hệ sinh thái dữ liệu mở.
Ngoài ra, chi phí đầu tư cho vệ tinh, trạm thu, xử lý và lưu trữ dữ liệu còn lớn, trong khi nguồn vốn xã hội hóa và chính sách khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào lĩnh vực này chưa đủ mạnh. Đây là “nút thắt” cần được tháo gỡ bằng cải cách thể chế, hợp tác công - tư và chuyển giao công nghệ quốc tế.
Hiện thực hóa khát vọng quốc gia số, phát triển xanh và bền vững
Theo Nghị quyết số 57-NQ/TW của Bộ Chính trị, đầu tư cho khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo là đầu tư cho phát triển. Với ngành viễn thám, đây là thời cơ vàng để bứt phá, ứng dụng mạnh mẽ trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (Big Data), Internet vạn vật (IoT), điện toán đám mây và công nghệ chuỗi khối vào giám sát nhanh, dự báo sớm và tự động hóa công tác quản lý tài nguyên, môi trường, nông nghiệp.
Để hiện thực hóa định hướng đó, Cục Viễn thám Quốc gia đã trình Bộ Nông nghiệp và Môi trường Đề án “Đẩy mạnh ứng dụng viễn thám và trí tuệ nhân tạo trong xây dựng hệ thống giám sát thông minh một số lĩnh vực nông nghiệp và môi trường phục vụ tăng trưởng xanh và phát triển bền vững”, dự kiến triển khai từ năm 2026. Đây được xem là bước đi chiến lược nhằm đưa công nghệ không gian trở thành trụ cột hỗ trợ quản lý, dự báo và ra quyết định trong bối cảnh chuyển đổi số quốc gia.
Đề án tập trung vào năm hướng ưu tiên mang tính đột phá: xây dựng cơ sở dữ liệu lớn liên thông toàn quốc về tài nguyên môi trường; ứng dụng AI và IoT trong giám sát rừng, vùng trồng, thủy sản, chất lượng không khí và nguồn nước; phát triển bản đồ số 3D quốc gia tích hợp dữ liệu viễn thám và GIS; hỗ trợ ra quyết định nhanh trong quản lý thiên tai, quy hoạch nông nghiệp; đồng thời xây dựng hạ tầng điện toán đám mây bảo đảm an toàn dữ liệu quốc gia.
Theo PGS.TS Phạm Minh Hải, Phó Cục trưởng Cục Viễn thám Quốc gia, đây không chỉ là một chương trình khoa học công nghệ, mà còn là bước đột phá thể chế nhằm gắn kết viễn thám với các ngành kinh tế - xã hội, hình thành hệ sinh thái dữ liệu không gian quốc gia, phục vụ quản lý thống nhất và phát triển bền vững.
Ảnh vệ tinh chụp toàn cảnh đảo Trường Sa Lớn. Ảnh: Cục Viễn thám quốc gia.
Từ thực tiễn triển khai, nhu cầu hoàn thiện hành lang pháp lý cho lĩnh vực này ngày càng cấp thiết, đặc biệt trong quản lý, khai thác và thương mại hóa dữ liệu không gian. Chính vì vậy, việc xây dựng Luật Viễn thám được xem là bước đi tất yếu, tạo nền tảng pháp lý vững chắc cho phát triển kinh tế dữ liệu không gian. Luật sẽ quy định cụ thể về thu thập, chia sẻ, bảo mật và sử dụng dữ liệu, đồng thời thúc đẩy hình thành thị trường dịch vụ viễn thám trong nước - một lĩnh vực kinh tế số giàu tiềm năng, khuyến khích phát triển công nghiệp vệ tinh và các ứng dụng không gian “Make in Vietnam”.
“Khi được ban hành, Luật Viễn thám sẽ mở đường cho nền kinh tế dữ liệu không gian, là trụ cột của quốc gia số và kinh tế xanh, giúp Việt Nam chủ động hơn trong quản trị tài nguyên, bảo vệ môi trường và phát triển nông nghiệp thông minh”, PGS.TS Phạm Minh Hải nhấn mạnh.
Trong bối cảnh cạnh tranh không gian toàn cầu ngày càng gay gắt, khi ngành vệ tinh nhỏ tăng trưởng trung bình 16%/năm, Việt Nam cần tận dụng tối đa nguồn nhân lực trẻ, chính sách hỗ trợ đổi mới sáng tạo và sự đầu tư bài bản của Nhà nước.
Với tầm nhìn chiến lược, Việt Nam hoàn toàn có thể làm chủ công nghệ không gian, biến viễn thám thành động lực tăng trưởng mới của nền kinh tế tri thức, góp phần hiện thực hóa khát vọng quốc gia số, phát triển xanh và bền vững đến năm 2050.
