Quê tôi, làng Trần Xá. Cách nhà tôi một quãng là dòng sông nhỏ, tên gọi sông Sành. Tên sông gọi theo tên của làng bên. Thực ra con sông còn nằm áp với dải đất và cánh đồng làng tôi nữa, chứ không riêng gần làng Sành, nhưng do dòng chảy này góp phần tưới tiêu cơ bản cho cánh đồng làng Sành mà thành ra tên gọi vậy. Dòng sông ở xứ quê làm nông nghiệp mà.
Chiều trên bến sông. Tranh của Lâm Đức Mạnh.
Nghe ông bà kể rằng, những đời trước nữa dòng sông này to rộng lắm. Thuyền bè từ các nơi thường dập dìu xuôi ngược, có cả những con thuyền buồm lớn. Đến đời bố mẹ tôi sông vẫn còn rộng. Ấy là ngày xa, lâu lâu rồi. Ở tuổi trẻ con, tôi thường cùng lũ bạn xóm ra bãi ven sông chơi. Cái bãi hồi đó dùng làm sân đóng gạch của hợp tác xã thì sông đã bé tầy gang. Bọn trẻ cầm những miếng chai lọ sành sứ thi nhau ném qua sông. Vèo, rướn sức chín mười tí thôi là miếng ném sang tới bờ. Vật đổi sao dời. Chỉ xem cuộc đổi thay của một dòng sông quê cũng đã thấy nhiều, thấy nao lòng, thấy e dè trước thời gian thăm thẳm.
Làng tôi có lắm ao hồ. Hầu như nhà nào phía trước sau, tả hữu đều có một hai cái ao. Một thời gian dài những cái ao ấy còn là của chung hợp tác xã. Cá trong ao hợp tác xã không nhiều như trong ao đầm được thầu khoán bây giờ nhưng bù lại có những con trôi, mè, trắm, chép lưu cữu to lắm. Có con nặng trên chục cân. Và cá đen các loài trê, rô, quả… thì nhiều. Chúng đông đàn dài lũ và cũng có những con to. Ở các triền sông ngòi cá cũng sống trong bầu tự nhiên vậy.
Những ngày nước cạn, ngày trời trở con nước cánh đàn ông, thanh thiếu niên hò nhau kẻ nơm người dậm, vó đi đánh cá sông. Từng đoàn người xếp hàng hai hàng ba bì bõm, râm ran tiến lên. Thật đông vui náo nhiệt. Bởi vậy mà ở làng, lớp tuổi tôi trở lên có đời sống gắn nhiều kỷ niệm hơn với tình sông nước. Tinh thần sống của con người vì thế cũng gần với vẻ hồn nhiên, thiên nhiên hơn. Cứ xem nề nếp sinh trưởng của thiên nhiên nơi những dòng sông qua từng giai đoạn tuổi con người cũng thấy được thấp thoáng bóng dáng của các thời đại…
“Ước gì sông rộng một gang/ Bắc cầu giải yếm để chàng sang chơi”. Tình con người qua những dòng sông thuở ca dao như con sông Sành thuở cụ kỵ tôi thật rộng dài dào dạt. Thật đẹp. Đẹp đến nao lòng! Cái sự rộng của đôi bờ sông nước ấy, với phương tiện đi trên sông thuở còn thô sơ thêm gây niềm cách trở. Bởi vậy mới còn cần những ca dao, dân ca mà hát gọi nhau.
Nói thì nói vậy, chứ tôi đồ rằng trai gái làng thuở ca dao ấy hò hẹn, thăm nom nhau bằng những con đò nan, thuyền thúng dập dềnh mờ tỏ trên mặt sông nước mênh mông, đậm vẻ thiên nhiên thơ mộng, chả dễ gì họ đánh đổi cái sự gần gũi "sông rộng một gang" thành hiện thực đâu. Rõ là cái tình trục lợi cả với thiên nhiên chưa có trong con người thuở ca dao ấy. Tình người, tình lứa đôi chỉ có được sự bảo dưỡng của tính hồn nhiên, thiên nhiên chất phác mới đượm nồng, mới là chân thực.
Bây giờ chả mơ mộng ca dao gì sông cũng đã bé tầy gang rồi. Trai gái xứ ca dao bây giờ thời gian sống như gấp gáp lắm, quần quật với những giấc mơ nhà bê tông, xe máy… Kẻ lang bạt xứ người làm thuê, làm ôsin. Người ở lại làng thì ngăn sông, xây ao làm kinh tế. Cái cõi lòng con người thật đã chứa nhiều chật chội! Chao ôi, cái cơ thể thiên nhiên cũng giống y như cơ thể con người, không lâm bệnh thì tuyệt không nên can thiệp. Cái mênh mông khoáng đạt của hình sông thế núi hẳn đã gây dựng, tạo tác nên cái hình tâm thế chí cho con người lắm đấy.
Trước những thiên nhiên nhỏ bé tầy gang, ai còn có thể cất lên tiếng “Ai người đầu tiên trên sông thấy trăng? Trăng trên sông năm nao đầu tiên thấy người?” như trong thơ Đường.
Dù ở nơi nào hễ cứ gặp mặt nước dòng sông đều mang lại cho tinh thần tôi sự xao động, thơ thới lạ thường. Tôi hay có nghĩ suy, cật vấn cuộc đời trước sông như trước một người bạn cũ. Bây giờ tôi đã sống xa quê. Bên nhà tôi giờ cũng có một dòng sông. Nhưng cứ mỗi khi về thăm làng, dù ra chơi được với con sông Sành hay không thì lòng tôi vẫn thức cùng với nó. Con sông Sành đã lưu tình sóng nước li ti lăn tăn của nó trong những hoàng hôn vàng sóng, những đêm trăng nước sánh trắng như vãi bạc. Những thứ vàng, thứ bạc thật gầy gùa loáng nước thôi mà vẫn đủ sức chiếm gọn gàng ký ức tuổi thơ tôi.
Người làng tôi bây giờ, nhất là ở lớp tuổi thanh thiếu niên rất ít người biết bơi. Họ có phút học cách để nổi trên mặt nước cũng chỉ là để đập đập vẫy vẫy cho vui, chứ các kiểu bơi cho nhanh, cho bền, cho đẹp thì đâu còn thấy nữa. Sông ngòi, ao hồ vẫn còn đấy nhưng phương thức sử dụng canh tác thì đã khác xa nhiều lắm. Ao hồ thì đem chia bôi thầu khoán, đã đành đi một nhẽ, miếng cơm manh áo nào đâu phải chuyện đùa.
Những con sông cứ bị san lấp cho hẹp thêm đi. Buồn nhỉ! Lợi ích kinh tế đã thành ra thứ to lớn. Nó có quyền chiếm hữu tất cả, kể cả những góc thơ ấu tuổi người, góc hồn nhiên thiên nhiên trời đất. Tất cả và dường không có gì đủ sức chống lại. Từ con sông bé tày gang mà giật mình nghĩ tới con sông giờ còn rộng lớn. Từ cái làng, cái cơ sở hạ tầng mà cứ phân vân âu ĩ cái thượng tầng. Cũng là tí đa sự, mua phiền chuốc não. Không biết í a cùng ai lại vọng về trò chuyện, cật vấn dòng sông quê vậy: Buồn vui ướm hỏi con sông. Sao nước cứ trôi cuồn cuộn?!
