Ở Việt Nam, từ "phóng sự" xuất hiện lần đầu tiên trong Việt Nam tự điển của hội Khai trí tiến đức xuất bản năm 1931, được giải nghĩa: “Phóng sự: người hỏi tin cho nhà báo”. Trong cuốn Hán Việt từ điển do Đào Duy Anh biên soạn (xuất bản lần đầu tiên vào năm 1932), phóng sự được giải thích rằng: Phóng có nghĩa là bắt chước, phỏng theo; sự có nghĩa là sự việc. Tổng hợp lại, phóng sự có nghĩa là phỏng theo sự việc.
Nhà báo Huỳnh Dũng Nhân tự họa.
Ngay sau khi tác phẩm “Tôi kéo xe” của Tam Lang ra đời năm 1932, cùng với thơ mới và tiểu thuyết, phóng sự đã phát triển rất mạnh mẽ, mang giá trị thẩm mỹ cao. Nhiều nhà văn, nhà báo viết phóng sự đã tự coi phóng sự của mình là tiểu thuyết - phóng sự hay phóng sự - tiểu thuyết như Nguyễn Đình Lạp, Lộng Chương, Vũ Trọng Phụng... với cách miêu tả sự việc, sự kiện xuyên suốt cuộc đời hoặc một quãng đời của nhân vật. Mặc dù vậy, cũng chưa có sự bàn luận, tranh luận về thể tài này với tư cách là một thể loại.
Phóng sự vốn có thế mạnh là độ dài nên có đủ điều kiện nói sâu hơn về từng thân phận, từng hoàn cảnh con người và những vấn đề mang chiều kích nhân văn. Nếu phóng viên lấy tin tức là những người thường xuyên đứng ở mũi một con tàu để phát hiện ra nhanh nhất, sớm nhất những gì xảy ra, thì người viết phóng sự có thể lùi sau một chút ở thân tàu, để có thể chiêm nghiệm sâu hơn, kỹ hơn, đầy đủ hơn về một sự việc nào đó mà người đưa tin chưa thể nói hết.
Sau thời kỳ Đổi mới 1986, phóng sự tập trung vào các vấn đề nóng bỏng, gai góc của xã hội, thể hiện tinh thần đấu tranh, phản biện, dám nói thẳng, nói thật của báo chí. Đồng thời, phóng sự sử dụng ngôn ngữ báo chí đa dạng, phong phú, giàu hình ảnh, âm thanh, kết hợp nhiều phương tiện, thủ pháp để tăng tính hấp dẫn, sinh động.
Sức ảnh hưởng xã hội của phóng sự có thể nhắc đến “Vua lốp” của Trần Huy Quang và “Cái đêm hôm ấy đêm gì?” của Phùng Gia Lộc. Hai phóng sự này đã gây tiếng vang chấn động trong bạn đọc và tất nhiên, gây sự tác động rất lớn đến tư duy nhận thức của lãnh đạo cũng như người dân.
Có lẽ đây là những bài báo dám viết dám nói thẳng về thân phận của những con người thấp cổ bé họng để đòi công lý, lẽ phải trong một xã hội rất nhiều quy chụp, ám chỉ, cấm kỵ và những điều luật bất thành văn như thế. Đây chính là những bài báo ra đời trong sự đổi mới.
Việc báo chí nói thẳng nói thật tất nhiên đụng chạm đến lợi ích quyền lợi của một số người, nhưng thật sự đã đem lại một sức mạnh của công luận với tinh thần đổi mới chung của đất nước. Có thể nói, trước khi đổi mới, chắc trên báo chí khó có thể xuất hiện những bài báo như thế.
Riêng mảng phóng sự điều tra có thời kỳ phát triển mạnh mẽ về số lượng cũng như chất lượng, đi sâu vào mọi lĩnh vực, mọi cấp độ đề tài, mọi lĩnh vực, mọi đối tượng, gần như không có vùng cấm. Khó có thể kể hết những phóng sự điều tra đã đem lại hiệu quả cao, dẫn đến dự thay đổi lớn cho cơ chế chính sách, đến các giải pháp kinh tế xã hội, cũng như đến quyền lợi pháp lý và cuộc sống của người dân.
Điều đặc biệt là có thể nhận thấy, cách điều tra của các nhà báo đã thể hiện sự dũng cảm dấn thân, nhập vai, biến mình thành người trong cuộc, đầu tư thời gian, công sức, tiền bạc, bất chấp nguy hiểm tính mạng, trở thành những chuyên gia pháp luật, đứng về phía lẽ phải; dũng cảm vượt qua mọi sự can thiệp để hoàn thành nhiệm vụ.
Đáng tiếc, cũng có một số cây bút điều tra dính vào sai phạm tôn chỉ mục đích, nguyên tắc, đạo đức nghề báo, thỏa hiệp và vụ lợi… dẫn đến sự sai phạm, vướng vào vòng lao lý và bị kỷ luật vì chính ngòi bút của mình. Có những cây bút phóng sự điều tra vừa có những thành công vang dội, ít lâu sau đã có những vấp váp. Gần đây, ngay cả các cây bút điều tra cũng ít dần, nhất là mảng nội chính. Không phải phóng viên sợ, mà do lãnh đạo báo ngán ngại kiện tụng. Bên cạnh đó là chế độ đãi ngộ, nhuận bút… không khuyến khích phóng viên dấn thân.
Là một người tham gia giảng dạy môn phóng sự, chấm nhiều giải phóng sự quốc gia cũng như các giải báo chí của các tỉnh/thành/ban ngành, tôi nhận thấy, phóng sự điều tra vẫn đoạt được nhiều giải thưởng cao quý hơn là các phóng sự xã hội. Các nhà báo viết điều tra thời kỳ đổi mới cũng ngày càng nhiều hơn các cây bút viết phóng sự xã hội.
Có thể nhắc đến một số cây bút phóng sự tiêu biểu về thời gian gắn bó lâu dài và chất lượng tác phẩm phóng sự như Đỗ Quảng, Xuân Ba, Nguyễn Như Phong, Đỗ Doãn Hoàng, Trần Đăng, Vĩnh Quyền, Xuân Quang, Hoàng Hải Vân, Lâm Chí Công, Lê Đức Dục...
Một trong những vấn đề của phóng sự gần đây là phóng sự xã hội ngày càng ít đi, vì loại phóng sự này gắn với thời sự, ngày càng kén người viết, viết phải có văn, phải có cái tôi, phải có nhân vật, phải có câu chuyện. Viết hay thì sẽ có người đọc, kể cả viết dài, còn viết không hấp dẫn sẽ phải nhường chỗ cho những thể loại khác là điều tất nhiên.
Trong thời đại công nghệ số, thời gian đọc của độc giả ngày càng ít đi, gấp gáp hơn, chọn lọc hơn, khó tính hơn… thì cách viết của người cầm bút cũng phải thay đổi. Vì thế, hiện nay, số chữ của phóng sự giảm dần. Thêm vào đó, kinh tế báo chí hạn hẹp khiến nhuận bút ít hơn, cùng với nhu cầu giải trí cao hơn dẫn đến đề tài thay đổi, cách đọc thay đổi, hệ quả là cách viết thay đổi.
Cũng phải nói thật, tôi thấy vài lãnh đạo báo không mấy thích phóng sự, và không hiểu biết về phóng sự nên ít đầu tư cho thể loại phóng sự. Sự xuất hiện của mạng xã hội đã trực tiếp ảnh hưởng đến phóng sự trên báo in. Và tất nhiên, phóng sự dần đi xuống.
Vấn đề của phóng sự trên báo in hiện nay là phải tự thân thay đổi theo những thay đổi chung của đất nước, của công nghệ làm báo, và cách đọc báo của bạn đọc. Chúng ta khó lòng yêu cầu phóng sự báo in trở lại giai đoạn cao trào như trước. Còn muốn duy trì được thể loại phóng sự thì phải tùy điều kiện đặc điểm của địa phương, ngành nghề, của tờ báo, của lực lượng cầm bút.
Để phóng sự thật sự là một mũi nhọn chủ lực của báo in, thì cần đầu tư cho các cây bút. Tôi thiển nghĩ, trong 23 ngàn nhà báo Việt Nam, chắc chắn không thiếu cây bút viết được và viết hay thể loại phóng sự.
