Mưa lũ lớn tại Trung Bộ vẫn còn nguy cơ cao

Thiên tai cực đoan, “bão chồng bão, lũ chồng lũ”

Phát biểu tại Diễn đàn Ứng dụng Khoa học, công nghệ trong dự báo và cảnh báo sớm thiên tai chiều 25/11, ông Nguyễn Tôn Quân, Phó Trưởng phòng Quản lý thiên tai cộng đồng và Truyền thông (Cục Quản lý Đê điều và Phòng, chống thiên tai), cho biết giai đoạn 2006 - 2025, thiên tai cướp đi trung bình 314 người chết và mất tích mỗi năm, gây thiệt hại kinh tế tương đương 1 - 1,5% GDP. Riêng năm 2025, Biển Đông xuất hiện 19 cơn bão và áp thấp nhiệt đới, chỉ kém năm kỷ lục 2017. Nhiều cơn di chuyển nhanh, đổi hướng bất thường; ba cơn rất mạnh liên tiếp đổ bộ miền Trung khiến Thủ tướng phải lập Ban Chỉ đạo tiền phương để ứng phó tại chỗ.

Mưa lớn cực đoan gây lũ vượt lịch sử trên hơn 13 tuyến sông, kèm ngập lụt nghiêm trọng tại các đô thị từ Bắc Bộ đến Tây Nguyên. Tình trạng “bão chồng bão, lũ chồng lũ” xuất hiện ở nhiều khu vực. 19 trạm thủy văn tại 11 tỉnh ghi nhận lũ đặc biệt lớn, trong đó Bắc Ninh, Thái Nguyên, Lạng Sơn, Cao Bằng có nhiều điểm vượt mọi mốc lịch sử.

Theo ông Quân, những tháng cuối năm 2025, mưa lũ lớn tại Trung Bộ vẫn còn nguy cơ cao khi bão số 15 có khả năng đi vào Biển Đông và đổ bộ trong vài ngày tới.

Ông nhấn mạnh yêu cầu khẩn trương thực hiện Chỉ thị 42-CT/TW, Luật Phòng, chống thiên tai; lồng ghép nội dung PCTT vào quy hoạch ngành, vùng; rà soát và điều chỉnh các quy chuẩn hạ tầng để tăng khả năng chống chịu. Mạng lưới trạm đo mưa cần được mở rộng, chất lượng dự báo mưa lớn phải nâng cao để phục vụ cảnh báo sớm.

Cùng với việc hoàn thiện bản đồ phân vùng rủi ro đến từng thôn bản, công tác di dời dân khỏi khu vực có nguy cơ sạt lở, lũ quét, ngập sâu phải được triển khai quyết liệt, gắn với chuyển đổi cây trồng, vật nuôi theo hướng thuận thiên. Hệ thống đê điều, hồ chứa và hạ tầng PCTT cần được ưu tiên tu bổ, nâng cấp, đồng thời điều chỉnh quy trình vận hành hồ chứa theo hướng dành đủ dung tích cắt lũ cho hạ du.

Ông Quân đề nghị đẩy mạnh truyền thông cộng đồng, mở rộng hợp tác quốc tế, ứng dụng công nghệ số trong giám sát thiên tai thời gian thực và huy động nguồn lực khắc phục hậu quả thiên tai theo hướng bền vững.

Cảnh báo sớm sạt lở để bảo vệ khu dân cư

GS.TS Đỗ Minh Đức (Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, ĐHQGHN) cho biết nhóm nghiên cứu đã đề xuất mô hình cảnh báo sớm sạt lở gắn với xây dựng khu dân cư an toàn, dựa trên dữ liệu, công nghệ và sự tham gia của cộng đồng.

Ông Đức cho rằng trong điều kiện của một quốc gia đang phát triển, nếu chỉ dựa vào các giải pháp công trình thì “không thể chắn hết thiên tai”. Ngay cả Nhật Bản, Mỹ - những quốc gia có nền tảng hạ tầng mạnh, vẫn chấp nhận giới hạn này. Vì vậy, hướng tiếp cận ưu tiên của nhóm là “phòng và tránh”, dựa trên khoa học và khả thi về kinh tế - xã hội.

Một nguyên tắc quan trọng được ông nhấn mạnh là: sản phẩm khoa học phải phục vụ cộng đồng, không vì mục tiêu lợi nhuận. Việc đồng hành với Quỹ Cộng đồng phòng, tránh thiên tai giúp kết quả nghiên cứu nhanh chóng được ứng dụng thực tế và truyền thông đến người dân, đặc biệt trong thử nghiệm các công nghệ cảnh báo mới.

Từ khảo sát tại Mù Cang Chải và nhiều tỉnh miền núi, nhóm nhận thấy sạt lở tại Việt Nam rất “dễ mắc”: gần như mọi mái dốc đều có thể trượt khi bị đào cắt làm nhà, với chiều cao trên 6 m, độ dốc trên 45 độ. Không ít công trình dù gia cố vẫn bị đá đất “đẩy bật” khỏi chân dốc. Những trận trượt lở lớn chặn dòng suối, gây lũ bùn đá là minh chứng rõ ràng cho dạng rủi ro quy mô lớn, bộc phát.

Theo ông Đức, có hai nhóm nguy cơ chính: Thứ nhất, sạt trượt nhỏ đến trung bình do mưa; hiện đã có thể dự báo tốt hơn nhờ mạng lưới quan trắc mưa dày và các kỹ thuật dự báo mới.Thứ hai, trượt đất, đá quy mô lớn, ít phụ thuộc mưa mà liên quan đến cấu trúc địa chất và biến dạng tích lũy. Dù chỉ chiếm 15% số vụ, nhóm này gây ra hơn 85% thiệt hại. Khu vực từ Đà Nẵng, Quảng Nam tới Lâm Đồng, nơi có mật độ dự án và đường giao thông cao - đang đối mặt nguy cơ đặc biệt lớn.

Trên thực địa, các dấu hiệu cảnh báo không khó nhận biết: vết nứt dài, bậc thềm lún, nhà nghiêng, suối uốn cong bất thường nhiều lần trong đoạn ngắn - dấu tích các khối trượt cũ. Tuy nhiên, việc “đọc” dấu hiệu này đòi hỏi chuyên môn địa chất mà không phải cán bộ cơ sở hay người dân nào có.

Bộ tiêu chí 20 điểm, ứng dụng “Sạt lở Việt Nam” và cảnh báo qua Zalo

Để khắc phục khoảng trống này, nhóm nghiên cứu xây dựng bộ gần 20 tiêu chí đơn giản, hỗ trợ chính quyền và cộng đồng tự đánh giá vị trí nguy hiểm; kèm bản đồ phân vùng nguy cơ và danh sách từng hộ dân nằm trong vùng rủi ro.

Trên nền dữ liệu đó, nhóm đề xuất mô hình khu dân cư an toàn, tham khảo mô hình cộng đồng BOKOMI của Nhật Bản và mô hình đang triển khai tại 1.800 khu nông thôn Trung Quốc. Mô hình nhấn mạnh 5 trụ cột: hạ tầng, cơ chế chính sách, con người, công nghệ thông tin và nguồn lực; với mục tiêu tối thượng là không thiệt hại về người.

Quy trình triển khai gồm 5 bước: phân vùng nguy cơ chi tiết đến từng thôn bản; dự báo theo ngày bằng mô hình Random Forest và dữ liệu mưa nhiều năm; nhận biết nguy cơ qua bảng kiểm thực địa; cảnh báo theo giờ trong thời gian thực; và cuối cùng là xây dựng kịch bản ứng phó cụ thể cho từng hộ, từng tuyến di dời.

Nhóm ứng dụng nhiều kênh truyền tin: khi mưa đạt ngưỡng nguy hiểm, hệ thống tự động gửi email cho Ban chỉ huy PCTT các cấp, đồng thời nhắn tin Zalo tới lãnh đạo xã, thôn và người dân, với tần suất có thể 20 phút/lần khi rủi ro tăng nhanh. Dữ liệu đầu vào lấy từ hơn 250 trạm đo mưa của Quỹ Cộng đồng PCTT và doanh nghiệp công nghệ, kết hợp mạng lưới trạm địa phương.

Bên cạnh đó, ứng dụng di động “Sạt lở Việt Nam” trên iOS và Android đang cung cấp bản đồ mưa và nguy cơ theo thời gian thực cho 60 tỉnh, nhiều nơi chi tiết đến thôn, xóm, cụm nhà. Người dân chủ động xem mình thuộc vùng rủi ro nào để điều chỉnh sản xuất, sinh hoạt.

Một số khu vực tại Yên Bái, Mù Cang Chải, Quảng Nam đã lắp đặt hệ thống còi hú cảnh báo, hoạt động cả khi mất điện, mất sóng. Trong các đợt mưa lớn gần đây, kết hợp giữa bản đồ nguy cơ, cảnh báo qua Zalo - app và còi hú đã giúp nhiều hộ dân di dời sớm, giảm đáng kể thiệt hại so với năm 2017.

Từ các trải nghiệm thực tế, GS TS Đức nêu ba nhóm bài học: “Ba sớm” - phát hiện sớm, cảnh báo sớm, hành động sớm. “Ba đúng” - đúng người, đúng việc, đúng thời điểm. “Ba cấp độ” - có thông tin, hiểu đúng thông tin, chuyển thành hành động.

Ông nhấn mạnh: “Trong điều kiện còn nhiều khó khăn, nếu coi trọng quy hoạch, phòng tránh và sống thuận thiên, chúng ta hoàn toàn có thể xây dựng khu dân cư an toàn hơn trước sạt lở”.