Việt Nam hiện nằm trong nhóm 15 quốc gia có tỷ lệ nam giới trưởng thành hút thuốc lá cao nhất thế giới. Dù tỷ lệ hút thuốc chung đã giảm, nhưng kết quả này vẫn chưa đạt mục tiêu mà Chính phủ đề ra. Một trong những nguyên nhân đến từ chính sách thuế chưa đủ mạnh, mức thuế tiêu thụ thuốc lá hiện chỉ chiếm khoảng 36 - 38,8% giá bán lẻ, thấp nhất trong khu vực Đông Nam Á, trong khi Tổ chức Y tế thế giới khuyến nghị tối thiểu 75%.
Tỷ lệ nam giới trưởng thành hút thuốc lá ở Việt Nam vẫn ở mức cao. Ảnh: Hà Duyên.
Tăng thuế tiêu thụ đặc biệt đối với thuốc lá được xem là chiến lược toàn diện để giảm tỷ lệ hút thuốc, bảo vệ sức khỏe cộng đồng và tăng cường trách nhiệm xã hội. Tuy nhiên, thách thức đặt ra là khi giá thuốc lá hợp pháp tăng, người hút có thể chuyển sang sử dụng thuốc lá nhập lậu, nơi không chịu thuế, không kiểm soát nồng độ nicotine và giá rẻ hơn.
Ông Nguyễn Phương Đông - Tổng Giám đốc Tổng Công ty Công nghiệp Sài Gòn TNHH MTV (CNS) cho rằng bài toán kiểm soát thị trường thuốc lá chính là yếu tố quyết định để chính sách tăng thuế phát huy hiệu quả. Theo ông Đông, doanh nghiệp thuốc lá hợp pháp hiện nay phải gánh nhiều nghĩa vụ xã hội như nộp Quỹ phòng, chống tác hại thuốc lá, tuân thủ quy định kiểm soát nồng độ nicotine, đầu tư công nghệ cải tiến sản phẩm để giảm tác hại sức khỏe. Trong khi đó, thuốc lá lậu hoàn toàn “ngoài vòng quản lý”, vừa trốn thuế, vừa không có trách nhiệm với sức khỏe cộng đồng, lại được bán với mức giá rẻ, khiến sức cạnh tranh của doanh nghiệp chính ngạch suy giảm rõ rệt. “Nếu không siết chặt thuốc lá lậu, mọi nỗ lực nâng thuế để giảm hút thuốc sẽ phản tác dụng, bởi người tiêu dùng chỉ đơn giản chuyển từ hàng hợp pháp sang hàng bất hợp pháp”, ông Đông nhấn mạnh.
Thực tế đã cho thấy lợi nhuận khổng lồ từ buôn bán thuốc lá lậu là nguyên nhân khiến hoạt động này ngày càng tinh vi. Mới đây, lực lượng quản lý thị trường tỉnh Đồng Tháp đã phát hiện và xử phạt một hộ kinh doanh trên địa bàn đang buôn bán 480 bao thuốc lá điếu nhập lậu. Trước đó, lực lượng Hải quan TP.HCM cũng phát hiện một doanh nghiệp xuất khẩu lậu hơn 253.000 bao thuốc lá, trị giá gần 5,9 tỷ đồng.
Lực lượng quản lý thị trường lập biên bản kiểm tra, xử lý số lượng lớn thuốc lá nhập lậu bị phát hiện tại một cửa hàng tạp hóa. Ảnh: QLTT.
Ông Nguyễn Quang Huy - Phó Chi cục trưởng Chi cục Quản lý thị trường TP.HCM nhận định, tăng thuế thuốc lá là xu hướng tất yếu, nhưng đi kèm với đó phải là cơ chế kiểm soát buôn lậu đủ mạnh. Nếu chính sách chỉ tập trung vào tăng giá mà thiếu lực lượng kiểm tra, xử lý thì thị trường sẽ chứng kiến tình trạng thuốc lá lậu tràn lan. “Khi đó, mục tiêu giảm hút thuốc không đạt, trong khi ngân sách lại thất thu, thậm chí người tiêu dùng còn gánh chịu nhiều rủi ro sức khỏe hơn do thuốc lá lậu không được kiểm soát chất lượng”, ông Huy nhấn mạnh.
Ở góc nhìn pháp lý, Luật sư Nguyễn Vinh Tường - Đoàn Luật sư TP.HCM cho rằng hệ thống chính sách về phòng, chống tác hại thuốc lá ở Việt Nam đã hình thành khá dày đặc, với hơn 20 văn bản luật, nghị định, thông tư được ban hành từ năm 2005 đến nay. Đặc biệt, Thông tư 11/2023 của Bộ Y tế đã dành riêng một chương để điều chỉnh về thuốc lá. Tuy nhiên, ông nhận định: “Hạn chế lớn nhất hiện nay là hiệu quả thực thi chưa cao. Luật có quy định, bệnh viện có treo biển cấm hút thuốc, nhưng đi vào thực tế thì thuốc lá vẫn xuất hiện ở mọi ngóc ngách mà không ai bị nhắc nhở hay xử phạt”. Theo ông, mức xử phạt hiện nay tối đa 500.000 đồng đối với cá nhân, 10 triệu đồng với tổ chức là quá thấp, không đủ sức răn đe.
“Nếu không kiểm soát chặt chẽ thị trường và nâng cao hiệu lực thực thi pháp luật, chính sách tăng thuế sẽ khó đạt mục tiêu bảo vệ sức khỏe cộng đồng”, ông Tường nhấn mạnh.
Song song với công tác kiểm tra, xử lý, các cơ quan chức năng còn đẩy mạnh tuyên truyền pháp luật về kinh doanh thuốc lá, phổ biến kiến thức về tác hại của thuốc lá, nâng cao ý thức chấp hành của tổ chức, cá nhân, đặc biệt là giới trẻ. Chỉ khi kiểm soát chặt chẽ thị trường, ngăn chặn triệt để thuốc lá lậu và siết chặt kỷ cương thực thi, chính sách tăng thuế mới thực sự phát huy hiệu quả, trở thành đòn bẩy quan trọng trong công cuộc giảm hút thuốc và bảo vệ sức khỏe cộng đồng.
