Hướng thoát nghèo từ thổ cẩm ở Mường Quàng

Giữ nghề từ truyền thống cha ông

Trong những nếp nhà sàn cổ kính ở bản Mòng 1, xã Mường Quàng (nhập từ các xã Quang Phong, Cắm Muộn và Châu Thôn, huyện Quế Phong cũ), tỉnh Nghệ An, những bàn tay khéo léo của các bà, các chị người Thái vẫn ngày ngày miệt mài bên nong tằm, khung cửi. Từng sợi tơ vàng óng được kéo ra không chỉ kết nối với quá khứ cha ông để lại mà còn mở ra hướng đi mới cho sinh kế, thoát nghèo bền vững của đồng bào nơi vùng cao biên giới.

Theo lời kể của các bậc cao niên, nghề trồng dâu nuôi tằm ở vùng đất này đã có từ lâu đời. Người dân tận dụng những bãi đất màu ven suối Quàng để trồng dâu, lấy lá làm nguồn thức ăn chính cho tằm. Giống tằm địa phương tuy nhỏ con nhưng cho chất lượng kén tốt, dễ kéo tơ. Công việc chăm sóc đòi hỏi sự kiên trì, “nuôi lợn ăn cơm nằm, nuôi tằm ăn cơm đứng”, chỉ sau gần một tháng, tằm lên kén và nhả tơ.

Bà Lang Thị Hoa (60 tuổi, bản Mòng 1) vừa thoăn thoắt cuốn sợi tơ vừa chia sẻ: “Trước đây, sản phẩm chủ yếu để tự dùng, làm hồi môn cho con gái khi đi lấy chồng hoặc trao đổi trong bản. Nay khi có thể bán ra thị trường, bà con phấn khởi hơn, bởi mỗi nong kén, mỗi sợi tơ đều mang lại giá trị kinh tế thật sự”.

Nhờ tơ tằm tại chỗ, phụ nữ Thái có điều kiện dệt váy áo thổ cẩm, khăn piêu. Mỗi sản phẩm tăng thêm 30 - 50% giá trị so với tơ thô, mở rộng thị trường và góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa.

Trước đây, từng có giai đoạn nghề bị mai một bởi lớp trẻ không mặn mà theo nghề vất vả, thu nhập thấp. Để gìn giữ nghề truyền thống, năm 2023, xã Mường Quàng đã xây dựng Đề án “Phát triển dâu tằm xã Cắm Muộn (nay là Mường Quàng) giai đoạn 2023 – 2025, định hướng 2030”, chọn đây làm mô hình “Dân vận khéo”.

Nhờ có sự hỗ trợ từ Ban Dân vận Huyện ủy Quế Phong (cũ), xã đầu tư gần 40 triệu đồng hỗ trợ các hộ khởi đầu. Ban đầu chỉ có 10 hộ tham gia, đến năm 2024 mở rộng lên hơn 20 hộ và hiện nay đã có hơn 30 hộ gắn bó với nghề.

Các bãi dâu xanh mướt trải dài ven sông, ven suối với diện tích hơn 6ha, bình quân mỗi hộ trồng khoảng 0,2 - 0,3ha. Giống dâu mới cho năng suất 25 - 28 tấn/ha. Người dân áp dụng quy trình khép kín, trồng dâu - nuôi tằm - ươm tơ - dệt vải, vừa bán tơ, kén, vừa sản xuất thổ cẩm.

Năm 2024, sản lượng kén tằm toàn xã đạt 6 tấn, thu nhập gần 480 triệu đồng; dự kiến mùa kén năm 2025 sẽ đạt 6,5 tấn, giá trị hơn 520 triệu đồng. Một số hộ thu nhập từ 20 - 50 triệu đồng/năm, đời sống cải thiện rõ rệt.

Gìn giữ bản sắc, tạo sinh kế lâu dài

Hiện nay, trên địa bàn xã đã xuất hiện các tư thương thu mua kén, tơ, sản phẩm dệt, giúp bà con có đầu ra ổn định. Mỗi kilôgam kén được bán từ 100 - 120 nghìn đồng; sợi tơ dao động 800 nghìn - 1 triệu đồng/kg. Sản phẩm thổ cẩm, như khăn piêu có giá 800 - 900 nghìn đồng, chân váy 1 - 1,2 triệu đồng, được du khách ưa chuộng nhờ màu sắc tự nhiên, họa tiết thủ công tinh xảo.

Theo bà Lang Thị Hương, Chủ tịch Hội Phụ nữ xã Mường Quàng, các thành viên tổ dệt còn được tham quan, học tập mô hình nuôi tằm ở nhiều địa phương. Nhờ vậy, bà con nắm được kỹ thuật chăm sóc tằm, chọn giống, phòng bệnh, thậm chí chế biến tằm thành thực phẩm như tằm sấy, rượu tằm. Những kiến thức mới giúp tăng năng suất, chất lượng, mở thêm nguồn thu nhập.

“Nghề dệt thổ cẩm từ tơ tằm đang mở ra cơ hội gắn kết với du lịch cộng đồng, du lịch sinh thái. Khách đến trải nghiệm, mua sản phẩm, đó vừa là sinh kế, vừa là cách quảng bá văn hóa Thái ở Mường Quàng”, bà Hương nhấn mạnh.

Dù nghề đã hồi sinh, song vẫn còn không ít khó khăn. Phần lớn hộ nuôi tằm tận dụng không gian trong gia đình nên dễ bị ảnh hưởng bởi nhiệt độ, độ ẩm, vệ sinh môi trường. Quy mô sản xuất nhỏ lẻ, vốn đầu tư hạn chế, đầu ra chủ yếu quanh vùng nên chưa hình thành thương hiệu mạnh.

Người dân mong muốn được hỗ trợ vốn vay để mở rộng diện tích trồng dâu, xây dựng cơ sở nuôi tằm tập trung, ứng dụng công nghệ bảo quản, chế biến, cũng như tìm đầu ra ổn định. Đồng thời, xã cũng đề xuất xây dựng nhà trưng bày, giới thiệu sản phẩm tơ tằm, thổ cẩm để kết nối với thị trường và du lịch.

Đặc biệt, tiềm năng đất bãi ven sông Quàng và các suối còn rộng, hoàn toàn có thể quy hoạch thành vùng nguyên liệu dâu tập trung. Nếu được đầu tư đúng hướng, nghề dâu tằm - thổ cẩm sẽ trở thành ngành hàng hóa chủ lực, gắn với chương trình giảm nghèo bền vững.

Mường Quàng với diện tích hơn 340 km² và gần 18 nghìn dân, chủ yếu là đồng bào Thái, Khơ Mú và Kinh. Trong bức tranh phát triển ấy, nghề dâu tằm - thổ cẩm không chỉ là kế sinh nhai bền vững, mà còn là “sợi chỉ đỏ” gắn kết văn hóa, lịch sử của cộng đồng.

Mới đây, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã công bố nghề dệt thổ cẩm của người Thái ở Nghệ An là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây vừa là niềm tự hào, vừa là động lực để địa phương tiếp tục bảo tồn, phát huy giá trị nghề truyền thống.

Từ những nong kén vàng óng, những tấm vải thổ cẩm rực rỡ, người Thái Mường Quàng đang dệt nên ước mơ về cuộc sống no ấm, thoát nghèo bền vững. Đó cũng là minh chứng sinh động rằng, khi truyền thống được khơi dậy và gắn với phát triển kinh tế, thì bản sắc văn hóa sẽ không chỉ được giữ gìn mà còn trở thành động lực để vươn lên.

Ông Sầm Bác Tuấn, Chủ tịch UBND xã Mường Quàng nhấn mạnh rằng: “Nghề trồng dâu nuôi tằm vốn gắn bó với người Thái nơi đây từ bao đời. Khi có chính sách hỗ trợ, bà con hưởng ứng rất tích cực. Kết quả ban đầu cho thấy hiệu quả rõ rệt, thu nhập của nhiều hộ tăng lên từ 20 - 50 triệu đồng/năm. Nếu tiếp tục được đầu tư bài bản, nghề này hoàn toàn có thể trở thành ngành hàng chủ lực, giúp giảm nghèo bền vững ở xã vùng cao Mường Quàng”.