Khi thông tin trở thành 'chìa khóa' mở cánh cửa thoát nghèo

Sau hơn hai thập kỷ triển khai, Chương trình Mục tiêu quốc gia về Giảm nghèo bền vững đã giúp hàng triệu hộ dân thoát nghèo, nâng cao chất lượng cuộc sống, thu hẹp khoảng cách phát triển giữa các vùng miền. Tuy nhiên, thành công lớn nhất của Việt Nam không chỉ nằm ở việc giảm tỷ lệ nghèo về thu nhập, mà còn ở sự đổi mới trong cách tiếp cận từ giảm nghèo vật chất sang giảm nghèo về tri thức và thông tin.

Mở rộng quyền tiếp cận, thu hẹp khoảng cách tri thức

Nếu trước đây, nghèo đói chủ yếu gắn với thiếu tiền và hạ tầng, thì nay, trong kỷ nguyên số, nghèo còn là thiếu cơ hội tiếp cận thông tin, kiến thức, kỹ năng và công nghệ để phát triển sinh kế. Vì vậy, “giảm nghèo thông tin” trở thành trụ cột quan trọng trong chiến lược giảm nghèo đa chiều, góp phần thay đổi tư duy, nhận thức và cách làm kinh tế, nhất là ở vùng sâu, vùng xa và vùng đồng bào dân tộc thiểu số.

Theo ông Nguyễn Trần Lâm, chuyên gia tư vấn Quỹ Nông nghiệp Liên hợp quốc (IFAD), hơn 20 năm qua, Việt Nam đã tiến những bước dài trong việc “trao quyền tri thức cho người nghèo”, biến thông tin thành đòn bẩy giúp họ tự tin vươn lên.

Một thành tựu nổi bật là mở rộng khả năng tiếp cận thông tin tới mọi vùng miền. Từ khi Luật Tiếp cận thông tin 2016 có hiệu lực, quyền được biết của người dân được bảo đảm rõ ràng hơn, giúp chính sách, pháp luật và dịch vụ xã hội đến gần với người dân hơn.

Không chỉ dừng ở khung pháp lý, hạ tầng viễn thông - công nghệ thông tin phát triển mạnh mẽ. Trong 5-7 năm gần đây, mạng 3G, 4G, Internet và điện thoại thông minh đã phủ sóng hầu khắp miền núi, hải đảo, biên giới, giúp người dân cập nhật tin tức, học kỹ thuật, tra cứu giá nông sản, truy cập dịch vụ công và tham gia thương mại điện tử, điều từng là “xa xỉ” với vùng nghèo.

Cùng với đó, hệ thống truyền thông cơ sở cũng đổi mới sâu rộng, từ loa truyền thanh, báo in, tờ rơi đến mạng xã hội, cổng thông tin điện tử và truyền hình trực tuyến. Thông tin không còn là dòng chảy một chiều mà trở thành kênh tương tác đa chiều giữa chính quyền, chuyên gia và người dân.

Nhờ đó, người nghèo có thêm cơ hội tiếp cận tri thức và công nghệ, hiểu rõ thị trường, pháp luật và dịch vụ công, chủ động hơn trong sản xuất, đời sống. Nhiều mô hình như “nông dân số”, “hợp tác xã số”, “phụ nữ khởi nghiệp qua sàn thương mại điện tử” đã chứng minh rõ rệt: khi có thông tin, người dân thay đổi tư duy và mạnh dạn đổi mới cách làm kinh tế.

Thông tin là động lực của thay đổi tư duy và sinh kế

Cũng theo chuyên gia Nguyễn Trần Lâm, ở góc độ quốc tế, các tổ chức như IFAD, Oxfam, Tropenbos hay Ngân hàng Thế giới (WB) đều đánh giá Việt Nam là một trong những quốc gia có cách tiếp cận sáng tạo và bền vững trong giảm nghèo thông tin.

Ông Nguyễn Trần Lâm cho rằng, điều làm nên thành công là Việt Nam không chỉ đầu tư vào hạ tầng công nghệ, mà còn chú trọng xây dựng năng lực con người và cơ chế phối hợp đa ngành, đa cấp. Từ trung ương đến địa phương, các cơ quan, tổ chức, hội đoàn thể cùng tham gia triển khai các dự án khuyến nông, dạy nghề, kỹ năng số, giúp người dân tiếp cận và sử dụng thông tin hiệu quả hơn.

Đặc biệt, ở vùng dân tộc thiểu số, các chương trình “Sinh kế xanh” hay “Nông nghiệp thông minh với khí hậu” do Tropenbos hỗ trợ đã hướng dẫn người dân sử dụng điện thoại thông minh để cập nhật dữ liệu về rừng, khí hậu, thị trường, đồng thời kết nối với doanh nghiệp tiêu thụ nông sản. Nhờ đó, người dân không chỉ biết “sản xuất tốt hơn”, mà còn “bán hàng thông minh hơn”.

Từ thực tế đó có thể thấy, thông tin không chỉ giúp người nghèo “biết thêm” mà còn giúp họ “làm khác”, biết cách ứng dụng kiến thức vào sản xuất, kinh doanh, chủ động tìm thị trường và nâng cao giá trị sản phẩm. Nhờ có thông tin, người dân dần chuyển từ tư duy thụ động sang chủ động, từ làm ăn nhỏ lẻ, manh mún sang cách nghĩ, cách làm theo chuỗi giá trị. Đây chính là bước chuyển căn bản trong nhận thức và phương thức phát triển sinh kế ở nông thôn Việt Nam hiện nay.

Bốn định hướng cho giai đoạn tới

Nếu như trước đây, mục tiêu là làm sao để người dân có được thông tin, thì nay, thách thức mới là làm sao để họ chọn được thông tin đúng và đáng tin cậy. Trong bối cảnh bùng nổ mạng xã hội, lượng thông tin khổng lồ cùng tin giả, tin sai lệch đang ảnh hưởng không nhỏ đến nhận thức và hành vi của người dân, nhất là ở vùng có trình độ dân trí thấp.

Theo chuyên gia IFAD Nguyễn Trần Lâm, để phát huy vai trò của giảm nghèo thông tin, cần tập trung vào bốn định hướng trọng tâm: Thứ nhất, tiếp tục đầu tư hạ tầng số và viễn thông vùng sâu, vùng xa, bảo đảm mọi người dân được truy cập Internet ổn định, chi phí hợp lý - nền tảng của bình đẳng thông tin.

Thứ hai, xây dựng hệ sinh thái thông tin chính thống, tin cậy và thân thiện, với nội dung dễ hiểu, đa ngôn ngữ, đa dạng hình thức từ ứng dụng di động, phát thanh tiếng dân tộc đến video, mạng xã hội.

Thứ ba, nâng cao năng lực truyền thông của cán bộ cơ sở - những “cầu nối” trực tiếp với người dân, giúp họ có kỹ năng số, kỹ năng hướng dẫn và tương tác hiệu quả.

Thứ tư, tăng cường sự tham gia chủ động của người dân, biến họ từ người thụ hưởng thành chủ thể của dòng chảy thông tin. Khi biết cách tìm, chọn và chia sẻ thông tin đúng, họ sẽ tự tin, sáng tạo và chủ động hơn trong phát triển sinh kế.

Từ mô hình “người trẻ dân tộc livestream bán nông sản”, “phụ nữ khởi nghiệp qua sàn số” đến tập huấn kỹ năng số cho nông dân, trẻ em vùng khó, thực tế đã chứng minh: khi thông tin đến đúng người, đúng cách, nó trở thành “chiếc chìa khóa” giúp mở cánh cửa thoát nghèo bền vững. Quan trọng hơn, trong chuỗi giá trị sản xuất, từ trồng trọt, chăm sóc, thu hoạch đến tiêu thụ, mỗi mắt xích đều cần được “giảm nghèo thông tin” để hoạt động hiệu quả. Chỉ khi toàn chuỗi cùng được trang bị tri thức, phát triển mới thực sự bền vững.

Nhìn về tương lai, với nền tảng công nghệ ngày càng hoàn thiện và sự vào cuộc đồng bộ của Nhà nước, tổ chức xã hội và cộng đồng, giảm nghèo thông tin sẽ tiếp tục là trụ cột của chiến lược phát triển bao trùm, hiện thực hóa tinh thần “không để ai bị bỏ lại phía sau” trong kỷ nguyên số.