'Giữ lửa' cho các làng nghề truyền thống ở Hà Nội

Bà nói, ba câu hỏi lớn, cũng là ba nỗi trăn trở trong suốt hơn 50 năm làm nghề của mình gồm: Làm sao đem đến sinh kế bền vững cho nông dân và thợ thủ công truyền thống? Làm sao nâng cao chất lượng cuộc sống của nông dân và thợ tiểu thủ công? Làm sao đưa vị thế nông dân và thợ tiểu thủ công lên tầm cao mới?

Sinh kế bền vững

Trước tiên là nâng sản phẩm lên thành giá trị văn hóa. Mỗi làng nghề truyền thống mang trong mình một câu chuyện văn hóa riêng, một sản phẩm gắn với lịch sử vùng đất kinh kỳ, từ gốm Bát Tràng, lụa Vạn Phúc, mây tre Phú Vinh, sơn mài Hạ Thái, khảm trai Chuyên Mỹ… Chính nhờ bề dày văn hóa ấy, sản phẩm làng nghề có lợi thế đặc biệt khi tham gia chương trình OCOP, không chỉ là hàng hóa, mà là “vật mang văn hoá”. Do đó, nâng sản phẩm lên thành giá trị văn hóa chính là con đường sinh kế bền vững nhất. Sinh kế chỉ thực sự bền khi sản phẩm không còn chỉ là “món hàng” mà trở thành biểu tượng văn hóa.

Từ nhận thức đó, chúng tôi đã xây dựng Trung tâm Tinh hoa Làng nghề Việt – nơi trưng bày, giới thiệu lịch sử làng nghề gốm, các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể, nơi kể câu chuyện làm nghề của nghệ nhân và thợ giỏi, giúp sản phẩm “có linh hồn” và gia tăng giá trị. Chúng tôi phát triển dịch vụ trải nghiệm làm gốm, nơi du khách tự làm ra sản phẩm; mỗi trải nghiệm mang lại thu nhập trực tiếp cho người dân. Đồng thời, gắn sản phẩm với thương hiệu làng nghề giúp các hộ sản xuất bán được giá tốt hơn, đầu ra ổn định hơn. Khi sản phẩm trở thành câu chuyện văn hóa, thu nhập của người thợ không còn phụ thuộc đơn thuần vào giá bán, mà vào giá trị tinh thần của di sản mà họ đang lưu giữ.

Thứ hai là tạo hệ sinh thái kinh tế – văn hóa – du lịch để tăng thu nhập, nhất là cho nhóm yếu thế. Làng cổ Bát Tràng là làng gốm có lịch sử lâu đời, được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia, nơi gìn giữ và phát triển những tinh hoa nghệ thuật của tổ tiên. Trải qua bao biến thiên lịch sử, người Bát Tràng vẫn giữ được ngọn lửa nghề nhờ tinh thần đổi mới, sáng tạo và đặc biệt là sự đồng lòng giữa chính quyền – doanh nghiệp – người dân.

Với tinh thần “Công – tư đồng kiến quốc”, từ thành công bước đầu của Trung tâm Tinh hoa Làng nghề Việt, chúng tôi khởi xướng đề án bảo tàng sinh thái làng cổ Bát Tràng. Đề án hướng tới biến không gian sinh hoạt thường nhật của làng cổ trở thành một “bảo tàng sống” – nơi di sản được gìn giữ, trao truyền và phát huy ngay trong đời sống cư dân. Người dân 19 dòng họ gốc Bát Tràng có cơ hội kể câu chuyện di sản của chính mình tới du khách. Nghệ nhân gốm, nghệ nhân ẩm thực và các chủ thể văn hoá khác trực tiếp thực hành, trình diễn trước công chúng trong nước và quốc tế.

Thứ ba là chương trình mỗi xã một sản phẩm (OCOP) đã tạo nền tảng sinh kế bền vững cho nông dân và thợ thủ công. OCOP giúp người làm nghề chuẩn hóa sản phẩm, tăng niềm tin thị trường, vào được chuỗi lớn và mở cánh cửa xuất khẩu.

Nâng cao chất lượng cuộc sống

Làng nghề truyền thống thường đối mặt với các vấn đề: ô nhiễm không khí, nước, tiếng ồn, chất thải. Với gốm Bát Tràng, đó là khói lò, bụi, phế phẩm gốm… Hiện nay, các hộ dân Bát Tràng đã chuyển sang lò gas, lò điện, giảm mạnh phế phẩm so với lò than và hạn chế đáng kể ô nhiễm. Trong đề án bảo tàng sinh thái làng cổ Bát Tràng, chúng tôi coi bảo vệ môi trường là nội dung trọng tâm để người dân khỏe hơn, không gian sống sạch hơn, khách du lịch đến đông hơn.

Chất lượng cuộc sống không chỉ là “đủ ăn”, mà còn là được phát triển. Với làng nghề, đào tạo đội ngũ kế cận, nâng cao năng lực, truyền nghề cho lớp trẻ là việc cấp bách. Xã Bát Tràng hiện có 2 Nghệ nhân Nhân dân, 8 Nghệ nhân Ưu tú, 27 Nghệ nhân Hà Nội, 5 Nghệ nhân dân gian, trên 100 Nghệ nhân làng nghề Việt Nam.Chúng tôi triển khai: Lớp đào tạo nghề cho thanh niên; Lớp nâng cao tay nghề cho phụ nữ;Tập huấn kỹ năng số, bán hàng online; Liên kết đào tạo với Trường Đại học Mỹ thuật Công nghiệp; Mở trại sáng tác, triển lãm gốm sứ tại Trung tâm Tinh hoa Làng nghề Việt.

Đề án bảo tàng sinh thái làng cổ Bát Tràng đặt mục tiêu xây dựng “Trung tâm Hỗ trợ khởi nghiệp sáng tạo Bát Tràng” để khuyến khích thanh niên, nghệ nhân trẻ khởi nghiệp từ gốm. Người thợ ngày nay không chỉ làm gốm, mà còn phải biết làm thương hiệu, kể chuyện sản phẩm, giao tiếp với khách quốc tế với tâm thế của người sáng tạo văn hoá. Khi người thợ giỏi hơn, thu nhập cao hơn, cuộc sống tất yếu sẽ tốt hơn. Phải xây dựng đời sống tinh thần phong phú cho họ, giúp họ sống hạnh phúc hơn, gắn bó với làng hơn, tự hào về nghề hơn.

Nâng cao vị thế người thợ

Tôn vinh người thợ như một nghệ sĩ. Tôi luôn tin rằng người thợ Bát Tràng không chỉ là người “làm gốm”, mà là người sáng tạo văn hóa. Trong từng sản phẩm gốm – từ chiếc bình, chiếc chén đến đồ thờ – là cả một câu chuyện, là sự kết tinh của kỹ thuật, mỹ cảm và tâm hồn Việt. Vì vậy, nâng tầm vị thế người thợ là nhiệm vụ quan trọng để họ được nhìn nhận đúng với giá trị thật và những cống hiến cho cộng đồng. Người thợ phải được: Ghi nhận trong các bảo tàng; Tôn vinh trên truyền thông; Có hồ sơ nghệ nhân; Tham gia hội thảo – diễn đàn; Đại diện Việt Nam tại các sự kiện quốc tế.

Tài sản lớn nhất của một đất nước là con người, là sự sáng tạo, kỹ năng và tài năng của người dân. Ở góc độ làng nghề, nghệ nhân, thợ giỏi phải được coi là “báu vật sống”. Trong tiến trình công nghiệp văn hoá, người thợ phải trở thành chủ thể, tham gia vào: Tạo mẫu; Thiết kế; Phát triển sản phẩm; Đồng sáng tạo với doanh nghiệp.

Khi người thợ không còn bị xem là “lao động thủ công” mà trở thành người sáng tạo, họ tự nhiên bước lên vị thế mới. Khi người thợ được trân trọng thì nghề mới được trân quý; khi nghề trở thành niềm tự hào, con cháu sẽ không bỏ nghề – đó chính là cách “giữ lửa” lâu bền nhất.

Hiện nay, nhiều bạn trẻ Bát Tràng sau khi đi học, đi làm nghề khác lại quay về với nghề gốm. Nhiều gia đình đầu tư cho con học trong nước, ngoài nước để giữ nghề, phát triển nghề một cách bài bản, đáp ứng yêu cầu hội nhập, đưa gốm Bát Tràng lên tầm cao mới.

Chúng tôi tin rằng khi mô hình thí điểm bảo tàng sinh thái Làng cổ được triển khai thành công, Bát Tràng sẽ trở thành trung tâm giáo dục – du lịch – sáng tạo của Thủ đô, Điểm đến của Mạng lưới Thành phố thủ công sáng tạo thế giới. Khi đó, người thợ Bát Tràng sẽ là biểu tượng của người Việt sáng tạo, tử tế và kiên cường.