Điệp khúc ‘cứ mưa là ngập’ - bài toán hạ tầng đô thị cần lời giải

Vì sao đô thị cứ mưa là ngập?

Những ngày giữa tháng 8/2025, mưa lớn kéo dài từ tối 16 đến chiều 17/8 đã khiến nhiều tuyến đường tại các phường Trường Vinh, Thành Vinh, Vinh Phú, Vinh Hưng và Cửa Lò (tỉnh Nghệ An) ngập nặng. Người dân, phương tiện bì bõm lội nước giữa phố phường vốn được coi là trung tâm đô thị lớn của Bắc Trung Bộ. Cảnh tượng đường biến thành sông, giao thông hỗn loạn, thậm chí nhà dân cũng bị ngập không chỉ tái hiện mà còn gợi nhắc điệp khúc quen thuộc "cứ mưa là ngập".

Điều đáng nói, hiện tượng này không phải mới. Gần đây nhất là vào cuối tháng 9/2024, TP. Vinh (cũ) từng ‘thất thủ’ chỉ sau vài cơn mưa lớn. Vậy nguyên nhân nào khiến một đô thị đang hướng đến đô thị văn minh, thông minh lại quá nhạy cảm với mưa lũ? Và làm sao để "điệp khúc" đầy ám ảnh này không còn lặp lại?

Trước hết, cần nhìn thẳng vào thực tế là hạ tầng tiêu thoát nước của các phường nói trên còn thiếu tính đồng bộ. Dù đã có nhiều dự án nâng cấp hệ thống cống, xây dựng mương thoát nước, nhưng việc kết nối giữa các khu vực vẫn rời rạc. Chỉ cần một điểm nghẽn, cả khu vực sẽ ngập. Trường hợp tuyến Đại lộ Lênin - trục huyết mạch đô thị chính là minh chứng, miệng cống bố trí chưa hợp lý, dẫn tới tiêu thoát nước chậm, mỗi khi mưa dài hơi là ngập.

Thứ hai, hệ thống cống rãnh vốn được thiết kế cho quy mô dân cư quá khứ. Sau nhiều đợt mở rộng, sáp nhập, tốc độ đô thị hóa nhanh, dân số và hạ tầng xây dựng gia tăng đột biến, nhưng hệ thống tiêu thoát lại chưa được nâng cấp kịp thời. Khu vực hào thành cổ Vinh là ví dụ khi rác thải và bùn đất dồn ứ khiến kênh gần như tê liệt.

Thứ ba, vấn đề quản lý đô thị và ý thức cộng đồng chưa đáp ứng yêu cầu. Rác vương vãi, tắc nghẽn ở miệng cống cho thấy không chỉ là chuyện kỹ thuật, mà còn là câu chuyện quản lý rác thải, vệ sinh môi trường, sự phối hợp giữa chính quyền và người dân. Đầu tư lớn nhưng nếu rác cứ lấp đầy cống, hệ thống thoát nước nào cũng sẽ "bó tay".

Cuối cùng, cần nhìn rộng ra bối cảnh biến đổi khí hậu. Các đợt mưa cực đoan đang gia tăng tần suất và cường độ, đặt hạ tầng tiêu thoát dưới áp lực ngày càng lớn. Nếu Vinh vẫn chỉ xử lý theo kiểu ‘chạy theo sự cố’, nâng cấp chắp vá, thì ngập úng sẽ tiếp tục trở thành "đặc sản" đô thị.

Không thể phủ nhận, những năm qua, TP. Vinh (cũ) đã dành nguồn lực lớn cho hạ tầng tiêu thoát nước. Cụ thể là giai đoạn 2020-2025, thành phố này đã chi trên 900 tỷ đồng cho 33 công trình chống ngập. Nhiều dự án đã và đang triển khai như cải tạo vỉa hè và mương thoát nước đường Nguyễn Văn Cừ; nâng cấp tuyến mương Đặng Thái Thân, Quang Trung; xây dựng hệ thống tiêu thoát nước trên đường Trường Thi, kênh Nghi Kim - Nghi Vạn; chống ngập Quán Bàu; nạo vét mương Hưng Dũng; nạo vét Kênh Bắc, hào thành cổ Vinh, hồ điều hòa Hưng Hòa; cải tạo nang cấp hay hệ thống thoát nước tuyến chính đường Đinh Công Tráng được bố trí mương có khẩu độ 0,8 m và 1 m dọc dưới hai bên vỉa hè...

Những nỗ lực này đã giúp một số "điểm đen" ngập úng giảm bớt tình trạng ngập. Song thực tế mưa ngày 17/8 vừa qua cho thấy, hiệu quả vẫn chưa triệt để. Lý do là đầu tư chưa thể đồng bộ 100%, trong khi bài toán ngập úng đòi hỏi sự tổng thể từ thiết kế kỹ thuật, quy hoạch thoát nước, quản lý rác thải đến vận hành và duy tu thường xuyên.

Hơn nữa, nhiều công trình mới chỉ chú trọng khu vực trung tâm, trong khi sau sáp nhập địa giới, diện tích đô thị mở rộng, nhiều khu vực mới cũng trở thành "điểm nóng" ngập úng nhưng chưa được đầu tư tương xứng. Nếu chỉ xử lý cục bộ, việc các phường sẽ tiếp tục đối diện tình trạng "ngập lan" hết điểm này lại tới điểm khác là điều khó tránh khỏi.

Giải pháp nào cho đô thị thích ứng biến đổi khí hậu?

Để thoát khỏi điệp khúc "cứ mưa là ngập", tỉnh Nghệ An không chỉ cần đầu tư hạ tầng cho các phường đô thị, mà phải có tư duy quản lý đô thị thích ứng. Một số giải pháp then chốt có thể kể đến như hoàn thiện quy hoạch và đầu tư đồng bộ hệ thống tiêu thoát nước.

Đó là cần rà soát toàn bộ quy hoạch thoát nước của các phường sau sáp nhập, không thể "vá víu" cục bộ. Mạng lưới cống chính, mương tiêu, hồ điều hòa, trạm bơm phải được thiết kế liên hoàn, đủ sức chống chịu trước những trận mưa cực đoan. Việc đầu tư hồ điều hòa tại phường Vinh Phú hay nâng công suất trạm bơm Cầu Đen, Bến Thủy cần đẩy nhanh tiến độ, coi đó là hạ tầng cốt lõi cho đô thị thích ứng biến đổi khí hậu.

Bên cạnh đó, việc quản lý và vận hành hiệu quả hệ thống hiện có cũng là rất quan trọng. Không ít công trình hàng trăm tỷ đồng rơi vào cảnh "đắp chiếu" hoặc hiệu quả kém chỉ vì khâu quản lý duy tu. Vì thế, các ngành chức năng cần cơ chế thường xuyên nạo vét, làm sạch cống rãnh, nhất là trước và trong mùa mưa. Song song, ứng dụng công nghệ cảm biến, camera giám sát để phát hiện nhanh điểm tắc nghẽn.

Hơn nữa, ngập không chỉ vì nước, mà còn vì rác. Do vậy, quản lý rác thải, nâng cao ý thức cộng đồng, tăng cường chế tài với hành vi xả rác bừa bãi vào cống rãnh là nhiệm vụ cấp thiết. Chính quyền phường mới sau sáp nhập phải coi đây là "mặt trận" hàng đầu, vừa tuyên truyền, vừa xử phạt, vừa tổ chức lực lượng dân sinh vệ sinh môi trường.

Phải tăng cường phối hợp liên phường, liên khu vực. Ngập úng không dừng lại ở ranh giới hành chính. Nếu Trường Vinh xử lý tốt, nhưng Thành Vinh, Vinh Phú hay Vinh Hưng không được đầu tư đồng bộ, dòng chảy sẽ vẫn tắc nghẽn. Bởi vậy, sau sáp nhập, chính quyền cần thiết kế cơ chế liên kết giữa các phường, chia sẻ trách nhiệm, nguồn lực để cùng giải quyết tận gốc bài toán thoát nước.

Tư duy phát triển đô thị xanh và bền vững trong thời đại mới cũng là yếu tố không thể thiếu. Giải pháp lâu dài là không chỉ chống ngập mà phải sống chung an toàn với nước. Các đô thị trung tâm của tỉnh Nghệ An cần quy hoạch thêm không gian xanh, công viên, mặt nước, hồ điều hòa vừa tăng khả năng thấm, giữ nước, vừa tạo cảnh quan đô thị. Đây cũng là hướng đi nhiều thành phố lớn trên thế giới đã lựa chọn để thích ứng với biến đổi khí hậu.

Có thể nói ngập úng đô thị không chỉ là chuyện bất tiện giao thông hay vài ngày khổ sở của người dân. Đằng sau đó là bài toán về năng lực quản trị đô thị, tầm nhìn quy hoạch và khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu. Dù đã chi hàng trăm tỷ đồng, đầu tư hàng chục công trình, nhưng nếu thiếu sự đồng bộ, thiếu quản lý hiệu quả, các phường vẫn sẽ tiếp tục ‘thất thủ’ sau những cơn mưa.

Đã đến lúc, từ trung tâm đến các phường mới sau sáp nhập phải quyết liệt triển khai một chiến lược tổng thể thoát nước đồng bộ - quản lý chặt chẽ - phát triển đô thị xanh. Chỉ khi đó, đô thị mới có thể thoát khỏi vòng luẩn quẩn "cứ mưa là ngập", vươn tới hình ảnh một đô thị văn minh, đáng sống và thật sự thích ứng với những thách thức ngày càng lớn của biến đổi khí hậu.