Trong bối cảnh biến đổi khí hậu, suy thoái tài nguyên và ô nhiễm môi trường ngày càng gay gắt, nhiều chuyên gia cho rằng các giải pháp kỹ thuật hay chế tài pháp luật, dù quan trọng, vẫn chưa đủ. Điều cốt lõi nằm ở việc hình thành một nền tảng sâu bền hơn: văn hóa ứng xử của con người với tự nhiên.
Phân loại pin thải bỏ - nhóm chất thải nguy hại là hành động nhỏ nhưng thể hiện rõ văn hóa ứng xử có trách nhiệm với môi trường. Ảnh: Ngọc Hiệp.
Đây cũng là tinh thần xuyên suốt trong công trình nghiên cứu “Đề cao văn hóa - một trong những nhân tố cơ bản bảo đảm bảo vệ môi trường bền vững” của GS.TS. Trần Đức Viên, nguyên Giám đốc Học viện Nông nghiệp Việt Nam.
Văn hóa bản địa và chính sách - trụ cột mềm của bảo vệ môi trường
Theo GS.TS. Trần Đức Viên, văn hóa không chỉ là lễ hội, phong tục hay các giá trị bề nổi, mà trước hết là “cung cách ứng xử của con người, trong đó có ứng xử với đồng loại và với giới tự nhiên”. Chính hệ giá trị này định hình nhận thức, thái độ và hành vi hàng ngày của mỗi cá nhân, mỗi cộng đồng trong việc khai thác, sử dụng và bảo vệ tài nguyên thiên nhiên.
GS.TS. Trần Đức Viên cho rằng trong lịch sử phát triển, nhiều mô hình tăng trưởng đã đặt con người ở vị thế đối lập với tự nhiên, coi thiên nhiên là đối tượng để chinh phục và khai thác tối đa. Cách tiếp cận này giúp tạo ra của cải vật chất trong ngắn hạn, nhưng dẫn tới hệ quả là suy thoái môi trường, cạn kiệt tài nguyên và đứt gãy các cân bằng sinh thái vốn được hình thành qua hàng triệu năm tiến hóa.
Ngược lại, trong các nền văn hóa phương Đông và nhiều cộng đồng bản địa, con người được xem là một phần của tự nhiên. Tư duy “hòa hợp với thiên nhiên” đã hình thành nên những chuẩn mực ứng xử tiết chế, tôn trọng rừng, nước, đất đai và muôn loài.
“Khi con người biết sống khiêm nhường trước tự nhiên, môi trường sẽ không tồn tại như một đối tượng bị khai thác, thậm chí khai thác đến kiệt quệ, mà trở thành không gian sống cần được gìn giữ cho các thế hệ mai sau”, GS.TS. Trần Đức Viên nhấn mạnh.
Một điểm nhấn quan trọng trong nghiên cứu của GS.TS. Trần Đức Viên là vai trò của văn hóa bản địa và tri thức bản địa trong bảo vệ môi trường. Việt Nam với 54 dân tộc anh em sở hữu kho tàng phong tục, luật tục, tín ngưỡng và kinh nghiệm dân gian phong phú, gắn chặt với điều kiện sinh thái của từng vùng miền.
Từ những quy ước bảo vệ rừng đầu nguồn, bến nước, đến các tập quán săn bắt có giới hạn, kiêng kỵ khai thác trong mùa sinh sản… tất cả đều hàm chứa tư duy sử dụng tài nguyên một cách bền vững. Theo GS.TS. Trần Đức Viên, di sản văn hóa đã can dự điều chỉnh hành vi, hình thành nên “cơ chế tự quản môi trường” rất hiệu quả của cộng đồng.
Thực tiễn cho thấy, ở những nơi các giá trị văn hóa bản địa được tôn trọng và phát huy, ý thức bảo vệ môi trường thường bền vững hơn so với các biện pháp hành chính thuần túy. Khi các quy định bảo vệ môi trường trở thành một phần của nếp sống, niềm tin và danh dự cộng đồng, con người sẽ tuân thủ bằng ý thức tự giác, chứ không phải vì sợ bị xử phạt.
Bên cạnh vai trò của cộng đồng, GS.TS. Trần Đức Viên cũng phân tích rõ cơ sở pháp lý cho việc đề cao văn hóa trong bảo vệ môi trường ở Việt Nam. Nhiều chủ trương, nghị quyết của Đảng và Nhà nước đã khẳng định văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu, vừa là động lực của phát triển bền vững. Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 tiếp tục nhấn mạnh yêu cầu bảo vệ môi trường phải phù hợp với đặc điểm tự nhiên, văn hóa và lịch sử của từng vùng, từng cộng đồng.
Theo GS.TS. Trần Đức Viên, đây là tiền đề quan trọng để lồng ghép các yếu tố văn hóa, tri thức bản địa vào chính sách môi trường, từ quy hoạch đô thị, xây dựng nông thôn mới đến phát triển du lịch sinh thái, du lịch cộng đồng. “Không đánh đổi môi trường lấy tăng trưởng bằng mọi giá, tăng trưởng trong sự hài hòa, và chìa khóa của sự hài hòa ấy là vào văn hóa”, ông nói.
Bảo vệ môi trường chỉ bền vững khi trở thành nếp sống văn hóa
Một thông điệp xuyên suốt được GS.TS. Trần Đức Viên nhấn mạnh là: bảo vệ môi trường chỉ thực sự bền vững khi trở thành nếp sống, chứ không phải khẩu hiệu. Văn hóa có khả năng biến nhận thức thành ý thức, biến trách nhiệm thành nhu cầu tự thân của con người.
GS.TS. Trần Đức Viên cho rằng giáo dục văn hóa môi trường cần bắt đầu từ gia đình và nhà trường, từ những điều tưởng chừng rất nhỏ như giữ gìn nguồn nước, trân trọng cây xanh, yêu quý các loài sinh vật. Khi trẻ em lớn lên cùng những giá trị đó, hành vi bảo vệ môi trường sẽ trở thành phản xạ tự nhiên, chứ không phải mệnh lệnh hành chính.
Chương trình “đổi rác lấy quà” không chỉ khuyến khích phân loại rác tại nguồn, mà còn góp phần hình thành thói quen ứng xử văn hóa với môi trường. Ảnh: Thái An.
“Bảo vệ môi trường, suy cho cùng, là để bảo vệ con người và tương lai của chính chúng ta. Khi văn hóa lên tiếng trong tự thân mỗi người, con người sẽ biết dừng lại trước ranh giới của tự nhiên”, GS. Viên chia sẻ.
Từ những phân tích trên, GS.TS. Trần Đức Viên cho rằng, để bảo vệ môi trường bền vững, Việt Nam cần song hành ba trụ cột: thể chế – khoa học công nghệ – văn hóa. Trong đó, văn hóa giữ vai trò định hướng lâu dài, tạo sức mạnh nội sinh của xã hội.
Việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, tri thức bản địa không chỉ giúp giữ gìn bản sắc dân tộc, mà còn là cách hiệu quả để quản lý tài nguyên, bảo vệ môi trường trong bối cảnh phát triển và hội nhập. Khi văn hóa trở thành “sợi chỉ đỏ” dẫn dắt hành vi xã hội, bảo vệ môi trường sẽ không còn là gánh nặng, mà là lựa chọn tự nhiên vì một tương lai bền vững.
Ở góc độ đó, việc đề cao văn hóa trong bảo vệ môi trường cũng chính là một cách tiếp cận, một quan điểm phát triển phù hợp với định hướng xây dựng nền nông nghiệp sinh thái, nông thôn hiện đại, nông dân văn minh theo tinh thần Nghị quyết số 19-NQ/TW của Đảng.
