Rơm rạ không còn là gánh nặng môi trường
Mỗi năm, Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) gieo trồng khoảng 4 triệu héc-ta lúa, tạo ra trên 40 - 45 triệu tấn rơm rạ sau thu hoạch. Trong nhiều năm, phần lớn lượng phụ phẩm này bị đốt bỏ hoặc cày vùi trực tiếp xuống ruộng, gây ô nhiễm không khí, phát thải khí nhà kính và lãng phí nguồn hữu cơ quý giá cho đất canh tác.
ĐBSCL gieo trồng khoảng 4 triệu héc-ta lúa, tạo ra trên 40 - 45 triệu tấn rơm rạ sau thu hoạch. Ảnh: Viện IAS cung cấp.
Theo ước tính của ngành nông nghiệp, việc đốt rơm rạ ngoài đồng phát thải lượng lớn CO₂, CH₄ và bụi mịn PM2.5, không chỉ ảnh hưởng đến môi trường mà còn tác động trực tiếp đến sức khỏe cộng đồng. Trong khi đó, rơm rạ lại chứa hàm lượng dinh dưỡng cao, có thể tái sử dụng làm nguyên liệu trồng nấm, thức ăn chăn nuôi, phân bón hữu cơ hoặc cải tạo đất.
Nhận diện rõ bài toán này, những năm gần đây, nhiều địa phương ở vùng ĐBSCL đã chuyển hướng mạnh sang ứng dụng cơ giới hóa và công nghệ sinh học để thu gom, xử lý rơm rạ sau thu hoạch theo hướng kinh tế tuần hoàn, phát thải thấp.
Tại TP. Cần Thơ, nông dân các hợp tác xã (HTX) trồng lúa đã bắt đầu thay đổi tập quán sản xuất. Thay vì đốt đồng sau thu hoạch, rơm rạ được thu gom bằng máy cuốn, máy ép ngay trên ruộng, giúp vệ sinh đồng ruộng nhanh, giảm công lao động và tạo thêm nguồn thu. HTX Nông nghiệp và Dịch vụ Tiến Thuận (xã Thạnh Quới, TP. Cần Thơ) là một trong những đơn vị đi đầu trong ứng dụng cơ giới hóa thu gom rơm.
Với sự hỗ trợ của Trung tâm Nghiên cứu Chuyển giao Tiến bộ Kỹ thuật Nông nghiệp (Viện Khoa học Kỹ thuật Nông nghiệp miền Nam - IAS), ngành Nông nghiệp và Môi trường TP. Cần Thơ cùng các đơn vị nghiên cứu chuyển giao tiến bộ kỹ thuật cho bà con nông dân trong chương trình khuyến nông trung ương thuộc dự án “Xây dựng mô hình cơ giới hóa thu gom rơm, rạ để phục vụ cho chế biến ra các sản phẩm từ rơm, rạ tại một số tỉnh phía Nam”, HTX đã đầu tư máy móc, tổ chức thu gom rơm theo chuỗi.
Rơm sau thu hoạch được cuộn gọn, vận chuyển về điểm tập kết để phục vụ trồng nấm rơm, làm đệm lót sinh học, thức ăn chăn nuôi hoặc xử lý thành phân bón hữu cơ bón ngược lại cho đồng ruộng. Ông Nguyễn Cao Khải, Giám đốc HTX Tiến Thuận cho biết: “Hiệu quả không chỉ nằm ở cây lúa mà còn ở phụ phẩm. Khi rơm được thu gom, bà con vừa có thêm thu nhập, vừa giữ ruộng sạch, giảm ô nhiễm. Đây là hướng đi lâu dài cho sản xuất lúa bền vững”.
Thực tế cho thấy, khi rơm rạ được khai thác đúng cách, giá trị mang lại vượt xa suy nghĩ trước đây. Gia đình ông Phạm Đình Thiều, xã viên HTX Tiến Thuận, là một ví dụ điển hình.“Vụ lúa vừa rồi, riêng tiền bán và tận dụng rơm, gia đình tôi tăng thêm hơn 15 triệu đồng. Ruộng sạch, đất tơi xốp hơn, môi trường cũng dễ chịu. Làm nông bây giờ không chỉ tính hạt lúa, mà phải tính cả rơm rạ”, ông Thiều chia sẻ.
Rơm sau thu hoạch được cuộn gọn, vận chuyển về điểm tập kết để phục vụ trồng nấm rơm, làm đệm lót sinh học, thức ăn chăn nuôi hoặc xử lý thành phân bón hữu cơ bón ngược lại cho đồng ruộng. Ảnh: Minh Sáng.
Không chỉ thu gom rơm khô, HTX còn tận dụng bã rơm sau trồng nấm để ủ phân hữu cơ, quay vòng sử dụng cho sản xuất lúa và rau màu. Nhờ đó, chi phí phân bón hóa học giảm rõ rệt, đất canh tác được cải thiện độ phì và hệ vi sinh vật có lợi.
Theo đánh giá của ngành chuyên môn, nếu sản xuất lúa theo phương thức truyền thống, thu nhập bình quân khoảng 85-90 triệu đồng/ha/năm. Khi kết hợp khai thác rơm rạ (trồng nấm, sản xuất phân hữu cơ), tổng thu nhập có thể đạt 130-135 triệu đồng/ha/năm, tăng hơn 40%.
Đòn bẩy từ Đề án 1 triệu héc-ta lúa chất lượng cao
Bên cạnh thu gom, nhiều địa phương ở ĐBSCL đang thúc đẩy giải pháp xử lý rơm rạ tại ruộng bằng chế phẩm sinh học. Đây được xem là lời giải cho những diện tích không thể thu gom toàn bộ rơm. Các chế phẩm vi sinh thế hệ mới giúp rơm rạ phân hủy nhanh trong điều kiện yếm khí, chỉ sau 3-5 ngày, hạn chế ngộ độc hữu cơ, giảm phát thải khí nhà kính và bổ sung dinh dưỡng cho đất.
Nhiều địa phương ở ĐBSCL đang thúc đẩy giải pháp thu gom, xử lý rơm rạ tại ruộng bằng chế phẩm sinh học giúp rơm rạ phân hủy nhanh, hạn chế ngộ độc hữu cơ, giảm phát thải khí nhà kính và bổ sung dinh dưỡng cho đất. Ảnh: Viện IAS cung cấp.
Ông Ngô Xuân Chinh, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Chuyển giao Tiến bộ Kỹ thuật Nông nghiệp (Viện KHKT NN miền Nam) cho biết: “Mô hình chúng tôi xây dựng hướng tới biến phế phẩm thành tài nguyên. Cơ giới hóa thu gom kết hợp công nghệ sinh học giúp rơm rạ không còn là gánh nặng môi trường, mà trở thành đầu vào cho nhiều chuỗi sản xuất”.
Thực tế sản xuất cho thấy, việc xử lý rơm bằng vi sinh có thể giúp giảm 20-30% lượng phân bón hóa học ở vụ sau, đồng thời cải thiện cấu trúc đất và sức chống chịu của cây lúa. Đề án “Phát triển bền vững 1 triệu héc-ta lúa chuyên canh chất lượng cao, phát thải thấp gắn với tăng trưởng xanh vùng ĐBSCL đến năm 2030” đang trở thành cú hích lớn cho các mô hình sử dụng rơm rạ theo hướng tuần hoàn.
Theo định hướng của Đề án, rơm rạ không còn bị xem là phụ phẩm bỏ đi, mà là một cấu phần trong chuỗi giá trị lúa gạo. Quy trình canh tác mới hướng tới giảm giống, giảm phân thuốc, quản lý nước thông minh và đưa rơm ra khỏi ruộng hoặc xử lý sinh học đúng kỹ thuật để giảm phát thải khí nhà kính.
Bà Nguyễn Thanh Thúy, Phó Chi cục trưởng Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ Thực vật TP. Cần Thơ (Sở Nông nghiệp và Môi trường TP. Cần Thơ) cho biết: “Nếu tận dụng tốt rơm rạ, giá trị trên cùng diện tích canh tác sẽ tăng rõ rệt. Đây là yếu tố then chốt để nâng cao thu nhập nông dân trong bối cảnh chi phí đầu vào ngày càng cao”.
Theo các chuyên gia Viện Nghiên cứu Lúa gạo Quốc tế (IRRI), nông dân giữ vai trò quyết định trong quá trình chuyển đổi sang nông nghiệp tuần hoàn, phát thải thấp. Muốn nông nghiệp tuần hoàn thành công, chính sách phải mang lại lợi ích rõ ràng cho nông dân. Khi thấy hiệu quả kinh tế và môi trường, nông dân sẽ chủ động thay đổi.
Trong rơm rạ chứa hàm lượng dinh dưỡng cao, có thể tái sử dụng làm nguyên liệu trồng nấm, thức ăn chăn nuôi, phân bón hữu cơ hoặc cải tạo đất hiệu quả. Ảnh: Minh Sáng.
Thực tế tại Cần Thơ và nhiều địa phương ĐBSCL cho thấy, khi được hỗ trợ máy móc, kỹ thuật và đầu ra sản phẩm, nông dân sẵn sàng từ bỏ thói quen đốt rơm, chuyển sang các mô hình sản xuất xanh, ứng dụng bền vững hơn. Việc ứng dụng cơ giới hóa và công nghệ sinh học trong thu gom, xử lý rơm rạ đang góp phần giảm phát thải khí nhà kính, cải thiện môi trường sống và nâng cao giá trị gia tăng cho ngành lúa gạo.
Từ những cánh đồng lúa ở Cần Thơ, Đồng Tháp…, mô hình “rơm rạ tuần hoàn” đang lan tỏa mạnh mẽ. Đây không chỉ là giải pháp kỹ thuật, mà là sự thay đổi tư duy sản xuất, từ tận thu hạt lúa sang khai thác toàn diện giá trị của cây lúa. Khi rơm rạ được nhìn nhận đúng vai trò là tài nguyên, nông nghiệp ĐBSCL đang tiến thêm một bước vững chắc trên con đường phát triển xanh, hiệu quả và thích ứng với biến đổi khí hậu.
Sở Nông nghiệp và Môi trường TP. Cần Thơ sẽ tiếp tục phối hợp chặt chẽ với các đối tác trong và ngoài nước, hỗ trợ nông dân và doanh nghiệp tiếp cận, ứng dụng máy móc, công nghệ tiên tiến. Theo kế hoạch, Cần Thơ triển khai Đề án 1 triệu ha lúa với tổng diện tích 170.000 ha đến năm 2030; riêng năm 2025 thực hiện 104.500 ha.
