Anh Nguyễn Xuân Dũng (thứ 5 từ trái sang) trên cánh đồng lúa ở Cuba.
Lúc gian khó mới biết bạn tốt
Quốc đảo đẹp huyền ảo trong thơ của Tố Hữu: “Em ạ, Cu Ba ngọt lịm đường. Mía xanh đồng bãi, biếc đồi nương. Cam ngon, xoài ngọt vàng nông trại. Ong lạc đường hoa, rộn bốn phương...”. Nơi ấy cũng có một đoàn chuyên gia Việt Nam đang sát cánh cùng nông dân Cuba trong việc cấy hái. Cho đến thời điểm này, ước mơ ấy của tôi vẫn chưa thành hiện thực nên chỉ biết đến Cuba qua những lời kể, qua những tình cảm trìu mến của các chuyên gia.
Dự án hợp tác lúa gạo Việt Nam - Cuba bắt đầu chính thức vào năm 2002, lúc anh Nguyễn Xuân Dũng (Trung tâm Chuyển giao Công nghệ và Khuyến nông - Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam) mới tốt nghiệp đại học được 5 năm, làm ở Bộ môn Nghiên cứu chọn tạo giống lúa của Viện Khoa học Kỹ thuật Nông nghiệp Việt Nam (nay là Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam) và được cử tham gia, gắn bó đến nay.
Bối cảnh Cuba lúc đó rất khó khăn, thiếu lương thực, trong khi ấy năm 2002 Việt Nam xuất khẩu gạo thuộc tốp đầu thế giới. Thời chiến tranh chống Mỹ, lúc Việt Nam gặp khó khăn, Cuba đã giúp từ đường, sữa, máu khô (dùng trong cấp cứu), đến xây dựng hạ tầng giao thông, bệnh viện, khách sạn nên khi bạn gặp khó khăn là cơ hội để Việt Nam giúp lại.
Việc hợp tác được ký kết giữa hai chính phủ, riêng lĩnh vực lúa gạo được giao cho Viện Khoa học Kỹ thuật Nông nghiệp Việt Nam thực hiện. Cuba khi ấy cũng đã trồng lúa nước nhưng quy mô và kiến thức còn nhiều hạn chế. Nhóm chuyên gia do ông Nguyễn Thế Lâm - cán bộ của Viện Nghiên cứu lúa ĐBSCL làm trưởng đoàn, anh Dũng là kỹ sư phụ trách về kỹ thuật trồng trọt, ngoài ra còn có 2 người phụ trách về cơ khí. Phía Cuba cử một Việt kiều hiểu biết về cơ khí, về nông nghiệp, thành thạo tiếng Tây Ba Nha làm phiên dịch trong pha đầu tiên của dự án.
Thu hoạch lúa ở Cuba. Ảnh: Đại sứ Việt Nam ở Cuba.
Bạn đã chọn ra những hộ có đất ruộng để chuyên gia Việt Nam hướng dẫn kỹ thuật trồng lúa. Khi ấy, những hộ này diện tích đất nhiều lên đến 10ha, trung bình 3 - 5ha, có gạo để ăn, còn những hộ khác không có đất thường xuyên thì phải ăn sắn, ăn chuối xanh luộc, chứ ít khi có gạo. Thỉnh thoảng đoàn chuyên gia được trải nghiệm ăn sắn, chuối xanh luộc trong bữa ăn chính cùng họ. Sắn thì luộc hay làm bánh từ bột sắn tựa như bích quy, còn chuối xanh thì luộc và nghiền để ăn thay cơm. Chuối là cây cứu cánh của Cuba trong giai đoạn thiếu lương thực.
Suốt 7 tháng đầu các chuyên gia lăn lộn ở Sancti Spiritut, rồi xuống Granma, để giờ đây sau hơn 20 năm, những cánh đồng lúa bát ngát, những nông dân thật thà, chất phác như Aghen, Aldo, Rolando…vẫn còn in dấu sâu đậm trong tâm trí của anh Dũng. Khác với nông nghiệp kiểu nông hộ manh mún, thủ công của Việt Nam, lúc đó Cuba đã có những máy móc lớn thời Liên Xô để lại nhưng là loại chuyên phục vụ cho việc cày đất trồng mía. Hệ thống thủy lợi cũng được chuyển từ phục vụ cho cây mía sang cây lúa.
Đa số người Cuba khi đó trồng lúa nước bằng cách làm đất rồi gieo vãi hạt giống khô, có khi chỉ là hạt giống lấy từ ruộng sản xuất thóc thịt rồi dẫn nước vào ngâm cả đất lẫn giống chứ nhiều người chưa không biết cách ngâm và gieo mạ, cấy như người Việt Nam. Tính đến giai đoạn này dự án đã trải qua 5 pha, 3 pha đầu sản xuất chuyên ở quy mô hộ, đến pha thứ tư ngoài sản xuất lúa quy mô hộ còn thêm quy mô các nông trường, công ty của nhà nước.
Về chuyển giao sản xuất, dự án có 5 kiểu mô hình: Sản xuất giống siêu nguyên chủng; sản xuất giống lúa nguyên chủng; sản xuất giống lúa xác nhận; xây dựng mô hình trình diễn thâm canh lúa tổng hợp cả giống và kỹ thuật kiểu Việt Nam, gieo cấy một năm hai vụ với quy mô 200ha/điểm; trên cơ sở mô hình trình diễn thâm canh lúa tổng hợp mở rộng ra ngoài sản xuất đại trà, giúp nước bạn có năng suất và sản lượng lúa gạo tốt hơn so với cách làm lúa kiểu cũ.
Anh Nguyễn Xuân Dũng (bìa phải) hướng dẫn cán bộ Viện Nghiên cứu cây có hạt Cuba kỹ thuật lai và chọn tạo giống lúa mới tại CETDAE.
Hơn 20 năm gắn bó với Cuba
Hơn 20 năm gắn bó với Cuba, anh Dũng thấy về cơ bản đời sống của người dân đã có sự cải thiện, tuy nhiên món chuối xanh đã đi vào tiềm thức của dân Cuba giống như kiểu rau muống của Việt Nam. Nhiều thực phẩm ở Cuba được cấp theo tem phiếu, nhưng nếu có tiền thì vẫn có thể mua được, gồm thịt gà, thịt lợn và thịt bò. Riêng giết mổ bò được nhà nước quản lý chặt vì liên quan đến sản xuất nên khi nông dân muốn mổ phải có đơn, được sự đồng ý thì mới tiến hành.
Anh Dũng kể: “Tháng 12 năm 2024 tôi lại được cử sang Cuba để đánh giá, giám sát việc triển khai thực hiện dự án tại các điểm. Sau hơn 20 năm có chuyên gia Việt Nam giúp đỡ, về cơ bản những hộ nông dân, người sản xuất được hướng dẫn đã thuần thục kỹ thuật gieo trồng cây lúa giống như nông dân Việt Nam. Họ đã biết sản xuất hạt giống theo các cấp, biết ngâm hạt vào nước để nảy mầm rồi mới gieo sạ trên ruộng đất ướt (đối với nông trường, công ty nhà nước) hoặc gieo mạ cấy tay hay sạ thẳng (đối với các hộ) chứ không gieo khô rồi dẫn nước vào ngâm đất phổ biến như trước.
Ở các nông trường, công ty nhà nước, do diện tích rộng và thiếu nhân lực để gieo cấy lúa nên họ chủ yếu sử dụng máy lớn chuyển từ trồng mía sang nên làm đất khô, gieo hạt khô cho dễ thực hiện, thậm chí nhiều vùng gieo bằng máy bay trên đất khô rồi dẫn nước vào ngâm. Trong khi đó lại thiếu vật tư như phân bón, thuốc BVTV nên lúc cây lúa ở giai đoạn cần chăm bón nhất lại không có phân, khi cây lúa ít cần dinh dưỡng nữa thì phân mới lại lấy được về; khi cây lúa cần phun thuốc BVTV lại không có thuốc, khi qua giai đoạn cần phun thuốc thì thuốc mới có.
Cuba không có những đại lý vật tư nông nghiệp để cung cấp cho nông dân. Vật tư được chính phủ cấp xuống các công ty, các doanh nghiệp nhà nước ở các bang, các tỉnh, sau đó những nông dân nào ký hợp đồng với doanh nghiệp nhà nước mới được cấp. Nông dân ký hợp đồng phải có trách nhiệm sản xuất lúa đảm bảo sản lượng quy định trên diện tích gieo trồng để nộp trả lại lúa cho nhà nước.
Anh Nguyễn Xuân Dũng (thứ 2 từ trái sang) cùng những người Cuba đến Việt Nam học trồng lúa.
Người trong các nông trường, công ty nhà nước vẫn theo tư tưởng làm chung, hưởng lương chung trên phần lớn diện tích nên năng suất rất hạn chế. Tuy nhiên, ở phần giao khoán cho cá nhân thì năng suất khá hơn hẳn, ngoài phần nộp về nhà nước theo quy định họ có thể đem bán ra thị trường với sự cho phép của nhà nước.
Từ năm 2022 đến nay, một hộ nông dân ở bang Camaguey có diện tích đất rộng tới mấy chục ha đã tổ chức sản xuất bằng thuê công lao động theo hình thức khoán, sản xuất mỗi năm tới 3 vụ với giống lúa ngắn ngày của Việt Nam, năng suất đạt 18 - 20 tấn thóc tươi/ha/năm (tương đương 6 - 6,5 tấn/ha/vụ) rất hiệu quả.
Vấn đề mấu chốt trong sản xuất lúa gạo ở Cuba không phải là kỹ thuật mà là cần một cơ chế kiểu khoán mười như Việt Nam thủa trước. Nếu giao đất của nông trường, công ty nhà nước cho dân dưới dạng khoán và có hệ thống dịch vụ cung cấp vật tư phân bón, thuốc BVTV kiểu thị trường thì hiệu quả của việc trồng lúa sẽ rất cao.
