Tiến trình pháp lý cho cây trồng chỉnh sửa gen: Cuộc chuyển mình toàn cầu

Liên minh châu Âu đồng thuận thông qua quy định đối với các kỹ thuật di truyền mới

Ngày 14/3/2025, Hội đồng châu Âu đã thông qua nhiệm vụ đàm phán liên quan đến đề xuất của Ủy ban châu Âu (EC) về quy định mới đối với cây trồng và thực phẩm có nguồn gốc từ các kỹ thuật di truyền mới (NGTs).

Quy định mới nhằm cập nhật luật pháp EU để phù hợp với những tiến bộ khoa học công nghệ trong vài thập kỷ qua, đồng thời thúc đẩy phát triển các giống cây trồng bền vững, có khả năng thích ứng cao với biến đổi khí hậu.

Mục tiêu của đề xuất là thúc đẩy phát triển giống cây trồng bền vững, ứng phó tốt hơn với biến đổi khí hậu, đồng thời tăng tính cạnh tranh và minh bạch của ngành chọn tạo giống cây trồng trong EU. Theo nội dung chính, cây trồng NGT được phân loại thành hai nhóm: NGT loại 1 - có thể hình thành tự nhiên hoặc thông qua các phương pháp lai tạo giống truyền thống - sẽ không trong khung quản lý của sinh vật biến đổi gen; và NGT loại 2 vẫn theo quy trình đánh giá rủi ro, cấp phép và dán nhãn đầy đủ.

Hội đồng châu Âu đã ủng hộ phần lớn nội dung trong đề xuất của EC về NGT, đồng thời đưa ra một số điều chỉnh nhằm tăng cường bảo vệ sức khỏe, môi trường và giải quyết các vấn đề liên quan đến bảo hộ sáng chế. Theo đó, các quốc gia thành viên EU có quyền từ chối canh tác cây trồng NGT loại 2 trên lãnh thổ của mình và được phép áp dụng biện pháp ngăn chặn sự lan truyền ngoài ý muốn của NGT, đặc biệt trong khu vực canh tác nông nghiệp hữu cơ hoặc có đặc thù địa lý.

Về quyền sở hữu trí tuệ, các doanh nghiệp đăng ký cây trồng NGT loại 1 bắt buộc phải công khai các bằng sáng chế liên quan trong cơ sở dữ liệu do EU quản lý. Hội đồng cũng đề xuất thành lập nhóm chuyên gia nhằm đánh giá tác động của bảo hộ sáng chế và tiến hành các nghiên cứu định kỳ để bảo đảm khả năng tiếp cận hạt giống cũng như duy trì năng lực cạnh tranh của ngành chọn tạo giống cây trồng tại châu Âu. Bên cạnh đó, cây trồng NGT loại 2 sẽ bắt buộc dán nhãn đầy đủ, trong khi cây có tính trạng kháng thuốc trừ cỏ không được xếp vào loại 1 để đảm bảo kiểm soát chặt chẽ hơn. Việc thống nhất nhiệm vụ đàm phán là bước quan trọng, mở đường cho các cuộc thương lượng tiếp theo giữa Hội đồng và Nghị viện châu Âu trước khi quy định chính thức được ban hành.

Vương quốc Anh phê duyệt thử nghiệm đồng ruộng lúa mì chỉnh sửa gen

Vào tháng 2/2025, tại Vương quốc Anh, Ủy ban Tư vấn về Phóng thích Môi trường (ACRE) đã phê duyệt thử nghiệm đồng ruộng đối với chín dòng lúa mì chỉnh sửa gen do Đại học Oxford đề xuất. Các dòng lúa mì này ứng dụng công nghệ CHLORAD, được kỳ vọng mang lại năng suất cao hơn và khả năng chống chịu tốt hơn trước điều kiện bất lợi. ACRE khẳng định việc thử nghiệm này đáp ứng đầy đủ các yêu cầu về an toàn sinh học và không gây tác động tiêu cực đến sức khỏe con người và môi trường. Trong suốt thời gian thử nghiệm, khu vực khảo nghiệm sẽ được áp dụng các biện pháp kiểm soát nghiêm ngặt như thiết lập vùng đệm 20 mét không canh tác, trồng hàng rào phấn hoa, xử lý cỏ dại bằng cơ giới hoặc hóa học, đồng thời giám sát hiện trường trong vòng hai năm sau thu hoạch nhằm loại trừ nguy cơ lây lan ngoài kiểm soát.

Bước tiến về cây trồng chỉnh sửa gen tại Châu Á

Trong 5 năm trở lại đây, nhiều quốc gia Châu Á đang cho thấy nỗ lực đẩy nhanh quá trình hoàn thiện khung hướng dẫn pháp lý cho cây trồng chỉnh sửa gen theo hướng khoa học và cởi mở. Chính phủ các nước cho thấy sự ủng hộ rõ rệt đối với công nghệ chỉnh sửa gen trên thực vật - coi đây là giải pháp quan trọng trong chiến lược phát triển của từng quốc gia và ứng phó với tình trạng biến đổi khí hậu đang ngày một gia tăng trong khu vực. Nhật Bản là một trong những quốc gia tiên phong ở khu vực Châu Á khi cấp phép thương mại hóa cà chua chỉnh sửa gen, mang hàm lượng GABA cao, vào năm 2021. Tại Trung Quốc, quy định về cây trồng biến đổi gen bao trùm cả chỉnh sửa gen, tuy nhiên, quy trình và thủ tục cấp phép cho cây trồng chỉnh sửa gen được rút gọn và đơn giản hóa nhiều lần. Hiện tại, Trung Quốc cũng đã cấp phép thương mại hóa giống đậu tương có hàm lượng oleic cao trong dầu được chọn tạo bằng phương pháp chỉnh sửa gen. Đây cũng là quốc gia có số lượng nghiên cứu về cây trồng chỉnh sửa gen nhiều nhất trên thế giới. Vào tháng 5/2025 vừa qua, Ấn Độ cũng đã công bố bước đột phá lịch sử khi phát triển thành công hai giống lúa chỉnh sửa gen đầu tiên trên thế giới sử dụng công nghệ CRISPR-Cas SDN-1.

Tại khu vực Đông Nam Á, nhiều quốc gia đã và đang tiến hành rà soát khung pháp lý và có những bước tiến khá nhanh trong 5 năm vừa qua trong việc đưa ra các hướng dẫn cụ thể đối với công nghệ chỉnh sửa gen. Philippines là quốc gia đi đầu trong khu vực trong việc đưa ra hướng dẫn pháp lý từ năm 2022 và hiện tại đã cấp phép sử dụng và thương mại đối với một số loại cây trồng chỉnh sửa gen. Tiếp đó vào tháng 8/2024, Thái Lan và Singapore đã thông qua quy định pháp lý cho cây trồng này. Tại các quốc gia này, quy định đối với cây trồng chỉnh sửa gen đều xem xét đến sản phẩm cuối cùng, nếu sản phẩm cuối cùng không mang gen ngoại lai, hay tương tự hoặc có thể được chọn tạo nhờ phương pháp chọn tạo giống truyền thống thì được coi là cây trồng truyền thống, và vì vậy, sẽ áp dụng các quy định như với cây trồng truyền thống.

Vào cuối năm 2024, Cơ quan Giám sát Thực phẩm và Dược phẩm Indonesia (BPOM) đã ban hành Quy định số 19/2024 trong đó bổ sung các hướng dẫn cho công nghệ chỉnh sửa gen – chỉ rõ đây là kỹ thuật sinh học hiện đại cho phép thay đổi gen một cách đơn giản, chính xác và hiệu quả hơn nhằm tạo ra các sản phẩm thực phẩm được cải tiến. Theo Điều 9 của Quy định, thực phẩm được sản xuất bằng công nghệ chỉnh sửa gen sẽ được đánh giá theo từng trường hợp. Nếu sản phẩm có chứa DNA ngoại lai thì sẽ được phân loại là thực phẩm biến đổi gen tạo ra bằng công nghệ chỉnh sửa gen; nếu không sẽ được xem như sản phẩm thông thường và không đánh giá theo quy định đối với thực phẩm biến đổi gen. Vào ngày 3 tháng 7, Uỷ Ban An toàn Sinh học Quốc gia đã đăng tải và công bố thông tư hướng dẫn đăng ký cho sản phẩm chỉnh sửa gen trên Cổng thông tin về An toàn sinh học quốc gia (Biosafety Clearing House - BCH), trong đó nêu rõ rằng các nhà phát triển có thể nộp hồ sơ đăng ký đối với các giống cây trồng chỉnh sửa gen.

Việc thúc đẩy áp dụng các kỹ thuật chỉnh sửa gen sẽ hỗ trợ ngành nông nghiệp toàn cầu phát triển theo hướng xanh, bền vững và linh hoạt hơn trước các rủi ro về khí hậu và sâu bệnh. Động thái của các quốc gia là minh chứng rõ nét cho cách tiếp cận dựa trên khoa học, đồng thời tiếp tục thúc đẩy cách tiếp cận hài hoà, khoa học và tương đồng giữa các quốc gia trên thế giới trong việc ứng dụng và sử dụng các sản phẩm được tạo ra từ công nghệ sinh học, trong đó có cây trồng chỉnh sửa gen.