Sản xuất lương thực, thực phẩm an toàn, bảo vệ môi trường: Kinh nghiệm từ Bỉ

“Không nông dân, không lương thực, không tương lai”, đó là khẩu hiệu của nông dân vùng Flanders, Bỉ. Nông nghiệp và nông dân vô cùng quan trọng trong đời sống xã hội. Ở Việt Nam, vào cuối những năm 1970s và đầu những năm 1980s, khi lương thực khan hiếm, tôi từng được bác tôi đọc cho nghe:

“Pháo nổ đì đùng, con cấu bố

Bánh chưng không gạo, vợ lườm chồng"

Chúng ta có thể thấy vai trò quan trọng của lương thực, thực phẩm trong cuộc sống hàng ngày của một gia đình và sự phát triển của một quốc gia. Không chỉ đảm bảo an ninh lương thực, an ninh dinh dưỡng thông qua sản xuất nông nghiệp, người nông dân còn phải chịu (một phần) trách nhiệm bảo vệ tài nguyên nước, đất và không khí, tất cả các yếu tố duy trì sự sống của con người.

Nhận được học bổng từ Tổ chức Quốc tế Wallonie Brussels, Bỉ,trong khuôn khổ Dự án “Hướng tới nông nghiệp an toàn và nông nghiệp sinh thái bằng cách giảm thiểu và tối ưu hóa việc sử dụng đầu vào hóa chất nông nghiệp”, chúng tôi đang thực tập tại Trung tâm Nông nghiệp và Công nghiệp Thực phẩm (CARAH) của tỉnh Hainaut, Ath, Bỉ.

Dưới đây tôi xin chia sẻ với các bạn những gì tôi đã học được trong việc quản lý việc sử dụng thuốc BVTV, đảm bảo an toàn thực phẩm, bảo vệ tài nguyên nước khỏi ô nhiễm thuốc BVTV, quy định sử dụng phân bón, cây che phủ để ngăn ngừa ô nhiễm NO3 và bảo vệ tài nguyên đất, tạo ra tín chỉ carbon (“nông nghiệp carbon”) tại Bỉ.

Chứng nhận an toàn thực phẩm

Để đưa sản phẩm ra thị trường, trang trại phải được chứng nhận an toàn thực phẩm. Nông dân được cung cấp tài liệu in màu để ghi chép dữ liệu cho từng loại cây trồng: loại thuốc BVTV nào cần sử dụng cho loại sâu bệnh nào, liều lượng, số lần phun tối đa trên cùng một cánh đồng trong một năm và thời gian cách ly trước khi thu hoạch theo quy định của chính phủ.

Để có được chứng nhận này, nông dân có thể đăng ký với các cơ quan kiểm soát độc lập, ví dụ cơ quan chứng nhận của trung tâm nghiên cứu CARAH, Ath. Trong mọi trường hợp, nông dân và tất cả các nhà điều hành trong chuỗi thực phẩm cũng phải đăng ký trực tiếp với Cơ quan Kiểm soát An toàn Chuỗi Thực phẩm Quốc gia (AFSCA/FAVV). Nếu họ không muốn kiểm soát dưới sự giám sát của một cơ quan chứng nhận độc lập, họ sẽ được Cơ quan AFSCA/FAVV kiểm soát trực tiếp, điều này rủi ro hơn, vì cơ quan này áp dụng các biện pháp hạn chế trực tiếp khi có vấn đề.

Nếu một trang trại đăng ký kiểm tra bởi một cơ quan chứng nhận, họ phải trả một khoản phí là 300 EUR/3 năm. Cơ quan chứng nhận của CARAH bao gồm 5 giám sát viên toàn thời gian, trong đó ba người chịu trách nhiệm thực hiện việc kiểm tra và cấp giấy chứng nhận, một người ghi lại các báo cáo và một người là điều phối viên. Giám đốc của CARAH chịu trách nhiệm ký các giấy chứng nhận. Họ chịu trách nhiệm kiểm tra 1.100 trang trại với tần suất khoảng một lần trong ba năm cho mỗi trang trại.

Một giám sát viên kiểm tra 2-3 trang trại mỗi ngày và quay lại văn phòng để lập báo cáo sau mỗi 2-3 ngày. Người chứng nhận sẽ đọc báo cáo, đánh giá sự phù hợp của tất cả các hoạt động và quyết định có cấp giấy chứng nhận hay không.

Vậy các giám sát viên kiểm tra những gì tại trang trại? Họ kiểm tra từng thùng chứa thuốc BVTV và các lon để xem chúng có khớp với tất cả các thuốc BVTV được liệt kê trong hồ sơ của trang trại hay không. Họ kiểm tra các thuốc BVTV đã sử dụng và so sánh với hóa đơn mua hàng để xem người nông dân có sử dụng theo đúng hướng dẫn hay không, hoặc có quên ghi lại lượng thuốc BVTV đã sử dụng hay không, bởi vì nếu lượng thuốc BVTV mua vào trong hóa đơn nhiều hơn lượng ghi trong sổ sách thì lượng thuốc BVTV dư thừa sẽ đi đâu?

Nếu phát hiện sai sót, các giám sát viên sẽ hướng dẫn người nông dân làm đúng. Chỉ trong trường hợp vi phạm nghiêm trọng hoặc từ chối thay đổi, các giám sát viên phải báo cáo lên Cơ quan An toàn Chuỗi Thực phẩm Quốc gia và người nông dân sẽ bị giảm hỗ trợ của EU theo các tiêu chuẩn dựa trên mức độ nghiêm trọng của tình hình.

Mặc dù phải trả phí, 95% nông dân Bỉ đăng ký kiểm tra bởi một tổ chức chứng nhận độc lập vì hầu hết người mua bán buôn hoặc ngành công nghiệp chế biến đều yêu cầu chứng nhận này như một sự đảm bảo cho chất lượng sản phẩm mà họ mua. Cứ ba năm một lần, các giám sát viên sẽ định kỳ kiểm tra từng trang trại. Trong thời gian ba năm, có thể có các cuộc kiểm tra đột xuất. Các giám sát viên sẽ thông báo hôm nay và có mặt tại trang trại vào ngày mai. Trung bình, một nhóm gồm 5 giám sát viên thực hiện 500-600 cuộc kiểm tra mỗi năm.

Khi nông dân đăng ký trực tiếp với Cơ quan An toàn Chuỗi Thực phẩm quốc gia mà không thông qua các tổ chức chứng nhận, họ phải đảm bảo mình luôn đúng vì điều này khá nguy hiểm. Nếu thanh tra của Cơ quan Quốc gia phát hiện vi phạm, họ sẽ ngay lập tức phạt tiền - trừ tiền hỗ trợ từ EU.

Về chính sách hỗ trợ nông nghiệp của EU: nông dân được hỗ trợ với số tiền trung bình khoảng 250 EUR cho mỗi ha đất nông nghiệp/năm. Số tiền chính xác phụ thuộc vào lịch sử của từng trang trại và giảm dần mỗi năm. Chính sách này áp dụng cho nông dân trong EU. Tiền EU được đóng góp bởi các quốc gia trong khối EU, các nước giàu đóng góp nhiều hơn, các nước nghèo đóng góp ít hơn. Khoản tiền này nhằm mục đích hỗ trợ nông dân sản xuất các sản phẩm nông nghiệp an toàn và bảo vệ môi trường, bao gồm trồng cây che phủ (thu đông khi không có cây trồng trên đồng ruộng), để chống xói mòn do mưa lớn và gió mùa đông và giữ lại NO3, không để nó rửa trôi vào nước ngầm, đồng thời cố định CO2).

Việc thanh tra không chỉ giám sát việc sử dụng thuốc BVTV mà còn cả phân bón, bảo dưỡng cơ bản máy móc, bảo quản sau thu hoạch, phúc lợi động vật và thức ăn chăn nuôi, cùng tất cả các khía cạnh khác nhau của nông nghiệp cần tuân thủ quy định về an toàn thực phẩm và bảo vệ môi trường. An toàn sản phẩm được Cơ quan An toàn Thực phẩm Quốc gia tại Wallonia và Flanders đảm nhiệm. Cơ quan này sẽ lấy mẫu từ các siêu thị, cửa hàng, xưởng chế biến hoặc nhà máy, nhà sản xuất và đơn vị vận chuyển để phân tích. Nếu phát hiện dư lượng vượt quá mức cho phép, sản phẩm sẽ bị thu hồi.

Giấy phép sử dụng thuốc BVTV

Người sử dụng, người bán và tư vấn thuốc BVTV cần có giấy phép để xử lý, lưu trữ và sử dụng thuốc BVTV... Điều này đảm bảo thuốc BVTV được sử dụng đúng cách: bảo vệ người lao động, bảo vệ cây trồng hiệu quả và hạn chế ô nhiễm môi trường.

Người bán, tư vấn và sử dụng thuốc BVTV chuyên nghiệp (người sử dụng thuốc BVTV chuyên nghiệp là nông dân trực tiếp phun thuốc BVTV trên ruộng của mình hoặc nhà thầu nông nghiệp được thuê để phun thuốc BVTV cho các trang trại). Có 5 loại giấy phép:

- NP: Phân phối sản phẩm và tư vấn cho người dùng không chuyên nghiệp  

- P1: Trợ lý cho người dùng chuyên nghiệp

- P2: Người dùng chuyên nghiệp

- P3: Nhà phân phối hoặc cố vấn cho người dùng chuyên nghiệp

- PS: Chỉ sử dụng cho mục đích chuyên biệt (đối với một số hóa chất rất nguy hiểm cần có biện pháp cụ thể để sử dụng an toàn)

Để được cấp phép, người sử dụng phải trải qua các khóa đào tạo và vượt qua kỳ thi dành cho từng chứng chỉ tương ứng. Người được cấp chứng chỉ PS phải vượt qua một kỳ thi đặc biệt. Mỗi chứng chỉ PS chỉ được cấp cho một hoặc một số loại thuốc BVTV vì đây là những loại thuốc có độc tính cao, chỉ được sử dụng trong những trường hợp đặc biệt, ví dụ như để diệt tuyến trùng đất trong nhà kính. Tên của loại thuốc BVTV liên quan sẽ được ghi trên giấy phép. Người sử dụng loại thuốc BVTV này cần có chứng chỉ PS để đảm bảo tuân thủ đúng quy trình, đảm bảo an toàn cho bản thân và đạt được mục đích sử dụng.

Lưu trữ thuốc BVTV

Thuốc bảo vệ thực vật phải được bảo quản trong kho riêng, tuân thủ các quy định như: cách đường giao thông ít nhất 5m, cách sông, hồ, kênh rạch ít nhất 10m, cách ly với nhà ở, chuồng trại chăn nuôi. Kho phải có nền bê tông và đảm bảo nếu thuốc bảo vệ thực vật bị đổ ra sàn trong quá trình sử dụng, có thể thấm hút bằng vật liệu thấm hút, lau sạch sẽ và không thấm xuống đất. Trong kho phải có lỗ thông gió để lưu thông không khí và cách ly chống sương giá, có nước rửa tay gần nơi pha thuốc BVTV.

Nông dân phải sử dụng nhật ký thuốc BVTV để ghi lại mọi hoạt động liên quan đến thuốc BVTV: ngày, loại thuốc BVTV, lượng sử dụng, lý do sử dụng (giả sử không có giải pháp thay thế nào khác), cây trồng và diện tích được ghi vào sổ và nhật ký lưu giữ trong kho.

Các thùng chứa thuốc BVTV và nơi đổ thuốc BVTV dư thừa

Sau khi sử dụng, các thùng chứa thuốc BVTV được rửa sạch và lưu trữ trong kho. Nhà cung cấp thuốc BVTV sẽ thu gom và xử lý bởi các công ty độc lập được ủy quyền. Bao bì được làm từ nhựa HDPE có nhãn tái chế để làm dây cáp điện. Thuốc BVTV hết hạn không được sử dụng phải được lưu trữ riêng và ghi chép cẩn thận, đồng thời được công ty phân phối thu gom. Việc thu gom được thực hiện 2 năm một lần. https://www.agrirecover.eu/en

Bảo vệ nguồn nước

Tài nguyên nước: nước mặt và nước ngầm cần được bảo vệ khỏi ô nhiễm NO3 và thuốc BVTV do hoạt động nông nghiệp.

Tránh ô nhiễm NO3: theo WHO, ngưỡng NO3 tối đa cho phép trong nước uống là 50 mg/l, tùy theo khu vực, các mẫu đất được xét nghiệm và đưa ra ngưỡng tối đa đối với phân bón có chứa N, cả vô cơ và hữu cơ. Sau khi thu hoạch vào mùa hè như các loại ngũ cốc và cải dầu, nông dân gieo hạt các loại cây che phủ để hấp thụ một lượng lớn N03 cũng là một trong những biện pháp ngăn ngừa ô nhiễm NO3, sẽ được trình bày ở phần sau.

Tránh ô nhiễm thuốc BVTV vào nguồn nước mặt: Dải bảo vệ nguồn nước cách bờ sông hoặc bờ hồ, kênh, mương 6m. Dải bảo vệ có thể là cây thân thảo (cỏ) hoặc cây bụi. Nghiêm cấm phun thuốc BVTV vào dải bảo vệ này:

Cây che phủ - bảo vệ đất và ngăn ngừa ô nhiễm NO3 của nước ngầm

Sau khi thu hoạch ngũ cốc và hạt cải dầu vào tháng 8 (ba năm một lần vì thường có luân canh ba năm), nông dân Bỉ sẽ bón phân hữu cơ (thường là phân chuồng), cày, bừa và trộn phân hữu cơ vào đất. Để giữ lại N, ngăn NO3 thấm vào nước ngầm và bảo vệ đất khỏi bị xói mòn bởi nước mưa và gió, nông dân gieo hạt mù tạt (Brassica juncea) hoặc Phacelia (Phacelia tanacetifolia), hoặc hỗn hợp gồm một số loại cây có hoa như hướng dương (Hellianthus annuus), đậu Hà Lan (Pisum sativum), trong ảnh bên dưới. Trước khi mùa đông đến, chúng nở hoa, làm đẹp cảnh quan, mang lại lợi ích cho con người và mật ong cùng phấn hoa cho ong. Khi mùa đông đến, các loại cây che phủ chết đi, sinh khối của chúng cung cấp chất hữu cơ đầy đủ chất dinh dưỡng cho các vi sinh vật trong đất, những loài sẽ sinh sôi khi mùa xuân trở lại và nhiệt độ tăng lên.

Ngoài việc ngăn chặn xói mòn và tạo sinh khối, cây che phủ còn đóng vai trò ngăn chặn NO3 rửa trôi xuống nước ngầm. Cải bẹ xanh hoặc các loại cây che phủ khác phát triển nhanh, hấp thụ N nhanh và giữ N trong sinh khối. Vào mùa đông, chúng chết và phân hủy nhanh chóng, vì vậy chúng được chọn làm cây che phủ. Phacelia không hấp thụ N nhanh như cải bẹ xanh, nhưng vì thuộc họ Hydrophyllacea, một họ không phải là cây trồng, nên nó không bị sâu bệnh tấn công, vì vậy nó cũng thường được chọn.

Cây che phủ có thể được trồng xen kẽ. Các loại cây che phủ thường được sử dụng trong hệ thống cây che phủ hỗn hợp bao gồm hướng dương (Hellianthus annuus), lúa mạch đen (Triticum secale), cỏ lúa mạch (Lolium perenne), yến mạch (Avena sativa), cải bẹ xanh (Brassica juncea), củ cải đường (Raphanus sativus var. longipinnatus) đậu răng ngựa (Vicia) và phacelia. Tỷ lệ có thể thay đổi. Mục tiêu là đảm bảo ít nhất một số loại cây phát triển tốt, tạo ra nhiều sinh khối và hấp thụ càng nhiều N càng tốt trước khi mưa mùa đông đến để giảm thiểu việc đất bị xói mòn và N bị rửa trôi xuống nước ngầm. Mục tiêu là có ít nhất một số giống cây phát triển đặc biệt tốt, chứ không nhất thiết phải là tất cả.

Tín chỉ carbon

Sản xuất nông nghiệp có thể tạo ra tín chỉ carbon để tăng thu nhập cho nông dân. Ở Wallonie, những nông dân thực hành nông nghiệp tái tạo: không cày xới, giảm hoặc không phụ thuộc vào phân bón hóa học và thuốc BVTV, trồng cây che phủ để bảo vệ đất và nước ngầm, đồng thời giảm lượng khí thải CO2, tăng cường cố định CO2 trong sinh khối cây trồng, có thể đăng ký làm thành viên của Công ty nông nghiệp tái tạo Soil Capital. Công ty này tổ chức chứng nhận các thực hành tốt của trang trại về cố định carbon và bán tín chỉ carbon tạo ra từ các hoạt động này cho các công ty công nghiệp lớn bị ép giảm phát thải carbon và có thể bù đắp lượng phát thải carbon dư thừa bằng cách trả tiền cho bên tạo ra tín chỉ carbon. "Thị trường carbon" Soil Capital hỗ trợ nông dân ở Bỉ, Pháp và Vương quốc Anh. Hiện tại, hơn 18.000 nông dân đã tham gia. Mỗi tín chỉ carbon (tương đương 1 tấn CO2), nông dân sẽ được trả 27 EUR.

Khuyến khích đa dạng sinh học

EU khuyến khích nông dân tạo ra và bảo vệ đa dạng sinh học trong trang trại của họ. Nông dân đăng ký đất đai cho đa dạng sinh học, chẳng hạn như các dải thảm thực vật hỗn hợp cố định, bao gồm nhiều loại cỏ dại và hoa, dải cây. Họ cũng có thể để lại 10% lúa mì, ngô hoặc các loại ngũ cốc khác cho chim khi thu hoạch và do đó sẽ nhận được một số khoản trợ cấp từ EU (120 EUR/ha cho 10% lúa mì cho chim, 1800 EUR/ha cho các dải hỗn hợp cỏ và hoa vào năm 2025). Diện tích tối đa cho nông dân có kinh nghiệm là 20% diện tích trang trại, đối với nông dân mới là 10% diện tích trang trại.

Tóm lại, sản xuất nông nghiệp tại vùng Wallonie và vùng Flanders - Bỉ phải tuân thủ các quy định do chính phủ ban hành, bao gồm kiểm tra, khen thưởng và xử phạt. Chỉ những trang trại tuân thủ các quy định về an toàn thực phẩm và bảo vệ môi trường mới được cấp chứng nhận và được phép bán sản phẩm ra thị trường. Việc tuân thủ các quy định về bảo vệ môi trường được kiểm soát ngay từ khâu sản xuất, thuộc trách nhiệm của Bộ Nông nghiệp vùng Wallonie hoặc Sở Nông nghiệp và Thủy sản Flemish, trong khi việc lấy mẫu ngẫu nhiên khi sản phẩm được bán ra thị trường và kiểm tra an toàn thực phẩm là nhiệm vụ của Cơ quan An toàn Thực phẩm Quốc gia.