Trong bối cảnh sản xuất nông nghiệp đang chịu tác động ngày càng lớn của biến đổi khí hậu, dịch hại diễn biến phức tạp và yêu cầu khắt khe từ thị trường tiêu thụ, việc chuyển từ tư duy “phòng trừ” sang “quản lý tổng hợp” trở thành xu thế tất yếu. Đối với cây chanh leo, một trong những cây ăn quả có giá trị kinh tế cao, quy trình quản lý sinh vật gây hại theo hướng quản lý sức khỏe cây trồng tổng hợp (IPHM) được xem là giải pháp căn cơ, lâu dài nhằm phát triển sản xuất hiệu quả, an toàn và bền vững.
Quy trình quản lý sinh vật gây hại theo hướng IPHM là giải pháp căn cơ để sản xuất bền vững. Ảnh: Tuấn Anh.
Quy trình quản lý sinh vật gây hại chính trên cây chanh leo theo định hướng quản lý sức khỏe cây trồng tổng hợp (IPHM) sắp được Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật ban hành không chỉ tập trung vào phòng trừ sâu bệnh mà đặt trọng tâm vào việc xây dựng “cây khỏe - đất khỏe - hệ sinh thái khỏe”, qua đó giảm phụ thuộc vào thuốc bảo vệ thực vật hóa học, nâng cao chất lượng nông sản và bảo vệ môi trường.
Lấy phòng là chính, cây khỏe là trung tâm
Nguyên tắc xuyên suốt của IPHM là phòng ngừa chủ động, quản lý tổng hợp và sử dụng thuốc bảo vệ thực vật như biện pháp cuối cùng. Theo đó, các biện pháp sinh học, canh tác, giống chống chịu và thực hành nông nghiệp tốt được ưu tiên hàng đầu. Việc thường xuyên điều tra, theo dõi diễn biến sinh vật gây hại trên đồng ruộng giúp người trồng chanh leo kịp thời nhận diện nguy cơ, từ đó áp dụng giải pháp phù hợp, hiệu quả và tiết kiệm chi phí.
Quy trình cũng nhấn mạnh yêu cầu chỉ sử dụng thuốc bảo vệ thực vật khi thật sự cần thiết, đúng danh mục, đúng nguyên tắc “bốn đúng” và tuân thủ nghiêm thời gian cách ly, nhất là đối với vùng trồng chanh leo phục vụ xuất khẩu.
Từ khâu giống đến cải tạo đất: Nền tảng của sản xuất bền vững
Một trong những nội dung quan trọng của IPHM là kiểm soát chặt chẽ ngay từ đầu vào. Cây giống chanh leo phải có nguồn gốc rõ ràng, đạt tiêu chuẩn chất lượng, được chứng nhận sạch virus và không mang mầm bệnh nguy hiểm truyền qua đất như Fusarium hay Phytophthora. Việc sử dụng giống khỏe, giống chống chịu giúp giảm đáng kể nguy cơ dịch hại ngay từ giai đoạn đầu.
Sử dụng giống khỏe, giống chống chịu giúp giảm nguy cơ dịch hại từ giai đoạn đầu. Ảnh: Tuấn Anh.
Song song với giống, công tác chuẩn bị đất và cải thiện sức khỏe đất được xem là “chìa khóa” trong quản lý sinh vật gây hại. Quy trình khuyến cáo lựa chọn đất tơi xốp, thoát nước tốt, giàu hữu cơ, độ pH phù hợp (6,0 - 7,5); đồng thời chú trọng cải tạo đất bằng phân hữu cơ hoai mục, vôi bột, trồng cây che phủ và cây họ đậu. Các biện pháp này không chỉ cải thiện cấu trúc đất, tăng độ mùn mà còn thúc đẩy hệ vi sinh vật có ích phát triển, tạo hàng rào sinh học tự nhiên chống lại nấm bệnh và tuyến trùng gây hại.
Canh tác hợp lý, dinh dưỡng cân đối
Trong IPHM, kỹ thuật trồng, mật độ và bố trí vườn được tính toán phù hợp với điều kiện địa hình, độ dốc và trình độ canh tác. Mật độ trồng hợp lý giúp vườn thông thoáng, giảm ẩm độ - yếu tố thuận lợi cho nhiều loại nấm bệnh phát sinh. Thời vụ trồng được khuyến cáo từ tháng 12 năm trước đến tháng 3 năm sau. (Thời vụ tốt nhất, từ tháng 12 năm trước đến tháng 1 dương lịch năm sau).
Quản lý dinh dưỡng theo hướng cân đối, linh hoạt là nội dung được nhấn mạnh. Theo đó, để tăng cường cải tạo đất và hạn chế các loại nấm đất, tuyến trùng gây hại chanh leo, cần sử dụng các loại vi sinh vật đối kháng (Trichoderma, xạ khuẩn Steptomices, vi khuẩn Bacillus, các vi sinh vật có ích khác và thảo mộc trừ tuyến trùng chứa các hoạt chất Saponin, ankanoid) ủ với phân hữu cơ hoai mục (thời gian 15-20 ngày) sau đó bón lót hoặc bón thúc cho chanh leo. Bón lót phân hóa học được bón theo từng giai đoạn sinh trưởng, không nên chỉ tập trung một loại phân duy nhất cho cây, cần thường xuyên thay đổi, quay vòng phân, tránh sự nhàm chán cho cây và bổ sung một số dinh dưỡng mà một số loại phân không có.
Bên cạnh đó, việc tưới nước hợp lý, đảm bảo độ ẩm đất khoảng 70% và tiêu thoát nước tốt trong mùa mưa có ý nghĩa quyết định trong phòng ngừa các bệnh nguy hiểm như thối gốc, thối rễ, thối quả.
Tỉa cành, làm giàn và vệ sinh đồng ruộng
Quy trình IPHM coi tỉa cành, tạo tán và vệ sinh vườn là biện pháp kỹ thuật không thể thiếu. Ảnh: Tuấn Anh.
Quy trình IPHM coi tỉa cành, tạo tán và vệ sinh vườn là biện pháp kỹ thuật không thể thiếu. Việc cắt tỉa thường xuyên giúp giàn chanh leo thông thoáng, ánh sáng phân bố đều, hạn chế nơi trú ẩn của sâu bệnh và tạo điều kiện cho cành mang quả phát triển hiệu quả. (Chú ý: Những cành bị tỉa bỏ phải được cắt sát chỗ phân cành, không được cắt ngang lưng chừng. Sau khi cắt tỉa phải thu dọn lá, cành ra khỏi vườn, vệ sinh vườn sạch sẽ và đem tiêu hủy).
Cùng với đó, thiết kế và làm giàn phù hợp như giàn phẳng cải tiến hoặc giàn chữ T, chữ U giúp cây sinh trưởng thuận lợi, cành thứ cấp buông thõng tốt hơn, từ đó tăng năng suất và thuận tiện cho chăm sóc, thu hoạch.
Quản lý sinh vật gây hại theo hướng tổng hợp
Trên cây chanh leo, nhiều đối tượng dịch hại nguy hiểm thường xuyên xuất hiện như bệnh thán thư, đốm nâu, thối gốc do Fusarium, Phytophthora; ruồi đục quả, bọ trĩ, nhện… Quy trình IPHM yêu cầu điều tra định kỳ theo tiêu chuẩn chuyên ngành, làm cơ sở lựa chọn biện pháp phòng trừ phù hợp.
Biện pháp sinh học được ưu tiên thông qua việc sử dụng chế phẩm vi sinh đối kháng, nấm ký sinh côn trùng, bảo tồn và phát huy vai trò của thiên địch tự nhiên. Biện pháp vật lý, thủ công như bẫy pheromone, bẫy dính, bẫy đèn, phun bả protein được áp dụng nhằm kiểm soát hiệu quả ruồi đục quả và côn trùng hại mà không gây ô nhiễm môi trường.
Chỉ trong trường hợp mật độ sâu bệnh vượt ngưỡng cho phép và các biện pháp khác không đạt hiệu quả, thuốc bảo vệ thực vật hóa học mới được sử dụng, với yêu cầu nghiêm ngặt về an toàn và luân phiên cơ chế tác động để tránh hiện tượng kháng thuốc. Chỉ sử dụng các loại thuốc bảo vệ thực vật nằm trong danh mục thuốc bảo vệ thực vật được phép sử dụng tại Việt Nam. Vùng trồng chanh leo xuất khẩu phải tuân thủ theo quy định về sử dụng thuốc bảo vệ thực vật của quốc gia hoặc vùng lãnh thổ nhập khẩu.
Hướng tới sản xuất an toàn, đáp ứng thị trường
Việc áp dụng quy trình IPHM không chỉ giúp giảm chi phí đầu vào, ổn định năng suất mà còn nâng cao chất lượng quả chanh leo, đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của thị trường trong nước và xuất khẩu. Thu hoạch đúng độ chín, phân loại và bảo quản hợp lý giúp hạn chế tổn thất sau thu hoạch, gia tăng giá trị sản phẩm.
Quy trình IPHM trên cây chanh leo được công bố và triển khai rộng rãi là bước đi quan trọng trong chuyển đổi tư duy sản xuất nông nghiệp theo hướng sinh thái, tuần hoàn và bền vững. Đây không chỉ là giải pháp kỹ thuật mà còn là nền tảng để ngành chanh leo Việt Nam phát triển ổn định, nâng cao sức cạnh tranh và thích ứng hiệu quả với những thách thức trong giai đoạn mới.
