Sơn Tùng - một phẩm cách nhà văn

Đã hơn 4 năm nhà văn Sơn Tùng về cõi vĩnh hằng, nhưng tôi vẫn có cảm giác như ông chỉ đang đi vắng đâu đó một thời gian. Hình ảnh ông, lời nói và cử chỉ của ông vẫn như hiện hữu trong đời sống hàng ngày, bên những người thân yêu và bè bạn. Những tác phẩm của ông vẫn luôn được bạn đọc yêu mến, trân trọng.

Nhà văn Sơn Tùng dù làm Báo Nông nghiệp chỉ gần 2 năm (1961-1962) nhưng những năm tháng đó đã để lại ấn tượng sâu sắc trong đời viết của ông.

Nhà văn Sơn Tùng xuất thân trong một gia đình có truyền thống yêu nước. Cha của ông từng là Bí thư Chi bộ Cộng Sản thời kỳ những năm 30 của thế kỷ trước tại Diễn Kim, Diễn Châu, Nghệ An. Sơn Tùng tham gia cách mạng từ thời tiền khởi nghĩa tại địa phương. Sau Cách mạng Tháng Tám, ông hoạt động ở Tỉnh đoàn Nghệ An. Năm 1955 ông được cử đi học tại Đại học Nhân dân, rồi trở thành đại biểu của Việt Nam đi dự đại hội Thanh Niên sinh viên thế giới tại Ba Lan. Sau đó, ông về công tác tại Trường Đại học nhân dân với vai trò giáo vụ. Năm 1961 ông chuyển về làm phóng viên của báo Nông Nghiệp Việt Nam, khởi đầu cuộc đời làm báo đầy sôi nổi và nhiệt huyết của mình.

Nhà văn Sơn Tùng dù làm Báo Nông nghiệp chỉ gần 2 năm (1961-1962) nhưng những năm tháng đó đã để lại ấn tượng sâu sắc trong đời viết của ông. Hồi đó, nền kinh tế của đất nước ta chủ yếu là nông nghiệp. Báo Nông nghiệp Việt Nam là tờ báo rất quan trọng trong hệ thống báo chí quốc gia. Khi chuyển về tờ báo này, hạnh phúc lớn nhất là ông được sâu sát với đời sống của người nông dân chân lấm tay bùn, được chứng kiến những bước chuyển trong đời sống, trong canh tác của nông dân và được dùng ngòi bút để phục vụ người dân. Ông viết về những điển hình tiên tiến, những tấm gương lao động, những phong trào mới tiến bộ trong đời sống nông thôn… Chính thực tế sinh động và gần gũi ấy của đời sống làm cho ông luôn gắn bó với những con người bình thường giản dị. Ông yêu nông thôn, yêu làng xóm, yêu con người lao động tảo tần và nguyện hết lòng hết sức cống hiến cho họ. Ngọn lửa tình yêu con người, yêu ruộng đồng, xứ sở ấy cháy mãi trong trái tim ông cho đến hết cuộc đời.

Từ cuối năm 1962 nhà văn Sơn Tùng chuyển sang công tác ở Báo Tiền Phong. Tết Giáp Thìn (1964) ông được tháp tùng chuyến thăm của Bác Hồ với bà con làng Lỗ Khê (Huyện Đông Anh, Hà Nội) và viết bài phản ánh về chuyến thăm đầy xúc động ấy của Bác. Tình yêu, sự ngưỡng mộ với vị lãnh tụ càng trở nên mãnh liệt, và điều đó thôi thúc ông tiếp tục tìm kiếm tư liệu để sau này xây dựng nên hình tượng Hồ Chí Minh trong tác phẩm của mình.

Năm 2010, Chủ tịch nước Nguyễn Minh Triết đã ký quyết định phong danh hiệu Anh hùng Lao động cho nhà văn Sơn Tùng và đến tận Hội Nhà văn trao quyết định. Đôi mắt ông rưng rưng xúc động khi cầm bàn tay co quắp của nhà văn, mọi sự đi lại của nhà văn khi ấy chỉ trông nhờ vào chiếc xe lăn.

Từ năm 1965, Sơn Tùng là đặc phái viên của Báo Tiền Phong tác nghiệp tại vùng lửa đạn chiến sự ác liệt ở Quân khu 4 (từ Thanh Hóa đến Vinh, Quảng Bình)... Ông đã có nhiều bài phản ánh nhanh, sắc sảo tình hình chiến sự, tinh thần chiến đấu sôi sục của quân và dân ta. Năm 1967, ông xung phong đi B, cùng một số phóng viên Báo Tiền Phong vào chiến trường Đông Nam Bộ. Ông được giao thành lập và phụ trách tờ báo Thanh niên Giải phóng . Ở đó, ông cùng đồng nghiệp bám sát các mặt trận, đến nhiều địa điểm nóng bỏng để phản ánh kịp thời cuộc sống và chiến đấu của bộ đội, đồng bào. Từ thực tế chiến trường, ngoài tin tức, bài vở đăng trên các số báo Thanh niên Giải phóng, ông còn viết ký, truyện gửi ra các báo ngoài Bắc với bút danh Sơn Phong, đồng thời vẫn âm thầm nghiên cứu tư liệu, chuẩn bị cho các tác phẩm văn học sau này.

Tháng 4 năm 1971, nhà văn Sơn Tùng bị thương nặng do mảnh đạn M79. Ông Nguyễn Minh Triết, một người đồng chí thân thiết cùng cơ quan hồi ấy (sau này là Chủ tịch nước Nguyễn Minh triết) đã cõng nhà văn Sơn Tùng chạy qua những cánh rừng xác xơ bị cày xới vì bom đạn vào bệnh viện dã chiến cấp cứu khi máu ròng ròng chảy ướt đẫm tấm áo sau lưng.

Nhà văn Sơn Tùng được chuyển từ chiến trường B2 ra Hà Nội cuối năm 1971 trong tình trạng thương tật nặng nề. Khắp cơ thể ông có 14 vết thương, nhiều mảnh đạn trong sọ não không thể phẫu thuật lấy ra được, tay trái co quắp, tay phải chỉ còn ba ngón tay cử động, thị lực còn 1 phần 10, mất 81% sức khỏe. Ông từ chối đi điều trị dài ngày ở Trung Quốc mà tự tập khí công và thiền định, tìm cách khôi phục dần sức khỏe. Ngày ấy - đầu những năm 70, nghèo đói, gian khó, bệnh tật, nhưng khi vết thương ít hành hạ, ông vẫn tranh thủ thời gian cầm bút viết. Cũng những ngày ấy, những người bạn văn chương dần tụ hội trong căn phòng nhỏ của ông. Cùng ngồi xuống nền nhà, cùng đàm đạo chuyện thế sự, văn chương. Dần dần hình thành một câu lạc bộ nhỏ, ông gọi đó là “Chiếu văn”. Trong Chiếu văn có những người nổi tiếng như Văn Cao, Đặng Đình Hưng, Minh Giang, Siêu Hải, Hoàng Nhật Tân…

Có một câu nói được nhà văn Sơn Tùng nhấn mạnh và tôi nghĩ đó là thông điệp quan trọng trong đời cầm bút của ông: “Mắt mù không đáng sợ bằng mắt sáng tim mù.” Có lẽ theo nhà văn Sơn Tùng, thiên chức của văn chương là chống lại sự mù lòa của trái tim con người. Hay nói cách khác, văn chương chống lại sự bất nhân, độc ác, lầm lạc, bội phản của con người. Và như một người leo núi, ông lặng lẽ nhích từng chút, từng chút về cái đích mà ông hướng tới. Sơn Tùng có viết về chiến tranh qua các tiểu thuyết: Vườn nắng, Lõm; về danh nhân cách mạng qua các truyện lịch sử: Trần Phú, Nguyễn Hữu Tiến… Nhưng mảng sách thành công nhất của ông, để lại ấn tượng nhất là mảng sách về đề tài Hồ Chí Minh.

Có thể nói, trong văn học nghệ thuật hiện đại, Hồ Chí Minh là một đề tài lớn. Hàng trăm nhà văn, nhà thơ, nghệ sĩ đã tái hiện hình tượng của Bác qua những loại hình nghệ thuật khác nhau. Nhưng thành công và để lại ấn tượng trong đề tài này không dễ dàng. Đối với người cầm bút như Sơn Tùng, viết về một vĩ nhân lớn nhất của thời đại mình, với tất cả sự phong phú, phức tạp và nhạy cảm của đề tài, đòi hỏi ở ông sự nghiền ngẫm, sâu sắc và kiên định rất lớn. Nhà văn Sơn Tùng luôn nỗ lực để viết bằng trái tim, bằng nhận thức của mình và trở thành một người có quan điểm độc lập trong việc đánh giá và khắc tạc hình tượng Hồ Chí Minh một cách sinh động, sâu sắc gây xúc động lớn cho người đọc.

Trong tác phẩm Búp sen xanh xuất bản 1982, lần đầu tiên Sơn Tùng xây dựng một mối tình trong trẻo và kín đáo giữa Nguyễn Tất Thành và Út Huệ. Câu chuyện này gây cho nhà văn khá nhiều phiền phức. Có lúc cuốn sách đã bị đình bản. Nhưng rồi Thủ tướng Phạm Văn Đồng đã chú ý đến sự việc, đã đọc cuốn sách và giải tỏa khó khăn cho nhà văn bằng cách đồng ý cho cuốn sách tái bản. Thủ tướng còn đích thân viết lời tựa cho cuốn sách (mà nhiều năm sau đó nhà văn mới cho in). Trải qua thời gian, người đọc đã chấp nhận việc miêu tả về một vĩ nhân thời trẻ với những mối quan hệ bình dị, gần gũi với con người. Sơn Tùng đã góp phần hé mở cánh cửa để người đọc dần dần có thể khám phá những miền tâm tư sâu thẳm của nhân vật Hồ Chí Minh.

Nếu nhìn toàn bộ sáng tác của nhà văn Sơn Tùng về đề tài Hồ Chí Minh gồm các tiểu thuyết Búp sen xanh, Bông sen vàng, Trái tim quả đất và truyện ký Bác về, Nguyễn Ái Quốc qua ký ức một bà mẹ Nga… cùng hàng chục tác phẩm ngắn khác, ta thấy ngòi bút của ông luôn nhất quán và có chủ kiến riêng. Sơn Tùng viết về Hồ Chí Minh bằng lòng ngưỡng mộ, say mê và tôn thờ. Ông dành cả cuộc đời của mình từ khi mới ngoài hai mươi tuổi đến năm hơn tám mươi tuổi để tìm hiểu về Bác. Những năm năm mươi của thế kỷ trước, ông đã gặp anh trai và chị gái Bác Hồ để tìm hiểu về gia cảnh, về tuổi thơ của Bác. Khi trở thành thành viên của đoàn sinh viên Việt Nam dự hội nghị Thanh niên sinh viên thế giới năm 1955, lần đầu được đến Liên Xô, ông đã tranh thủ xin gặp ngay những người có hiểu biết về Bác trên đất Nga. Sau khi đất nước thống nhất, ông đã cùng vợ là bà Hồng Mai vào Đồng Tháp để thăm mộ cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc, tìm hiểu về nhân vật Lê Thị Huệ. Trở về Hà Nội ông tìm gặp những người gần gũi với Bác như Vũ Đình Huỳnh, Vũ Kỳ và sau này trở thành người được cụ Phạm Văn Đồng, Võ Nguyên Giáp quý trọng chia sẻ thêm nhiều tư liệu quý.

Những tác phẩm của nhà văn Sơn Tùng được hàng triệu độc giả biết đến và tìm đọc, nhưng không mấy ai tường tận nhà văn đã gạn lọc, đã mò mẫm trong khoảng thời gian mấy mươi năm, chấp nhận mọi sự khó khăn do hiểu nhầm, do nghèo đói để tìm kiếm những tư liệu độc đáo, có ý nghĩa nhằm khắc tạc nên hình tượng vĩ nhân Hồ Chí Minh.

Viết về Hồ Chí Minh, Sơn Tùng là một trong những người có công đầu trong việc tạo ra một hệ thống tư liệu gốc về gia đình, quê hương, về tuổi thơ, về những mối quan hệ của Hồ Chí Minh thời trẻ. Hệ thống tư liệu ấy, cùng với ngòi bút khắc tạc nghiêm cẩn và tài tình của ông, đã làm sống lại không chỉ hình tượng vĩ nhân mà còn gợi mở thêm những tự liệu quý về những thời khắc lịch sử đầu thế kỷ 20. Trong các trang sách của ông cũng làm sống dậy những tinh hoa văn hóa cổ truyền, những truyền thống tốt đẹp của tổ tiên ta.

Không chỉ viết về thời thơ ấu và thành niên của Bác qua các tác phẩm nổi tiếng như Búp Sen Xanh, Bông Sen Vàng. Về sau, qua tác phẩm Trái tim quả đất, Bác về và nhiều tác phẩm ngắn khác của nhà văn Sơn Tùng, hình tượng Hồ Chí Minh không chỉ được xây dựng là hiện thân của trí tuệ, bản lĩnh dân tộc trong những bước ngoặt lịch sử mà còn là một biểu tượng của lòng yêu thương con người, vô cùng bình dị và gần gũi với tất cả mọi người.

Trong công việc, Sơn Tùng là một nhà văn nhất quán, kiên định. Trong đời thường, ông là một con người giản dị, quên mình, sống gần gũi, yêu thương tất cả mọi người. Cuộc đời ông là một cuộc chiến đấu lớn với thương tật, với những nghịch lý của cuộc sống, để trở thành một tấm gương thanh cao, một nghị lực sống phi thường và đã để lại một sự nghiệp đẹp đẽ được nhiều người ngưỡng mộ.

Đề tài Hồ Chí Minh luôn là một đề tài lớn vẫy gọi người sáng tác ở nhiều loại hình nghệ thuật và ở những thế hệ khác nhau. Những gì ông đã viết là sự đóng góp vô giá cho văn học. Và tôi nghĩ, vinh quang thuộc về những trái tim nhân hậu, những tâm hồn trong sáng vượt lên cám dỗ, lợi quyền, không khuất phục uy vũ, để sáng tạo nên những tác phẩm kết tinh giá trị và phẩm giá của dân tộc. Sơn Tùng là một người như vậy. Có lẽ vì thế, có lần Đại tướng Võ Nguyên Giáp gọi ông là “người có trí mệnh”, là “học trò xuất sắc của Chủ tịch Hồ Chí Minh” với biết bao trân trọng.