Trần Văn An - vị thủ lĩnh 'dệt' mạng lưới quan trắc khí tượng thủy văn

Bằng tất cả sự trân trọng, đây là cách để các thế hệ cán bộ ngành luôn tưởng nhớ và tri ân tới ông, vị Tổng Cục trưởng đầu tiên của Tổng cục Khí tượng Thủy văn (nay là Cục Khí tượng Thủy văn thuộc Bộ Nông nghiệp và Môi trường).

Trong dòng lịch sử 80 năm của ngành khí tượng thủy văn, nguyên Tổng Cục trưởng Trần Văn An  (1925 - 2010) gắn bó với ngành gần 30 năm và góp phần quan trọng gây dựng nền móng cho một ngành khoa học phục vụ nhân dân, phục vụ đất nước.

Ngay khi giành được độc lập năm 1945, Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa non trẻ phải đối diện với muôn vàn khó khăn: nền kinh tế kiệt quệ, chiến tranh lan rộng, cơ sở khoa học - kỹ thuật gần như chưa có gì đáng kể. Trong lĩnh vực khí tượng thủy văn, hệ thống trạm quan trắc, dự báo chủ yếu do người Pháp lập nên và chỉ tập trung phục vụ khai thác thuộc địa. Sau khi rút đi, họ để lại một số trạm rời rạc, thiếu thốn thiết bị, nhân lực rất ít ỏi.

Tuy nhiên, lãnh đạo Nhà nước lúc bấy giờ đã sớm nhận thức rõ: muốn phát triển kinh tế, bảo đảm an ninh quốc phòng và phục vụ đời sống nhân dân thì phải nắm chắc quy luật thiên nhiên, đặc biệt là thời tiết, khí hậu, thủy văn.

Ngày 3/10/1945, Chủ tịch nước ban hành Sắc lệnh số 41 đưa Sở Thiên văn và Đài Thiên văn Phủ Liễn về trực thuộc Bộ Công chính và Giao thông. Ngày 3/10 hằng năm cũng chính thức trở thành ngày truyền thống của ngành Khí tượng Thủy văn, đánh dấu mốc bắt đầu một hành trình xây dựng và trưởng thành song hành với đất nước.

Đến ngày 28/9/1955, Chính phủ ban hành Nghị định số 588/TTg thành lập Nha Khí tượng trực thuộc Phủ Thủ tướng, khí tượng mới trở thành một cơ quan chuyên trách độc lập.

Bước ngoặt đưa ông Trần Văn An đến với ngành là vào năm 1964. Khi ấy, đất nước bước vào giai đoạn kháng chiến chống Mỹ đầy gian khó, Chính phủ điều động ông làm Phó Giám đốc Nha Khí tượng. Trước đó, người cán bộ trẻ Trần Văn An hoạt động cách mạng sôi nổi. Khi mới 22 tuổi, ông được giao trọng trách Bí thư Huyện ủy Nghĩa Hành (tỉnh Quảng Ngãi). Ở độ tuổi mà nhiều thanh niên còn đang lo học hành, lập nghiệp, ông đã lãnh đạo nhân dân vừa sản xuất vừa kháng chiến. Năm 24 tuổi, ông đã được tín nhiệm giữ cương vị Bí thư Tỉnh ủy Quảng Ngãi. Những năm công tác sau này, ông kinh qua nhiều vị trí như: Bí thư Tỉnh ủy Bình Định, Bí thư Đảng ủy Bộ Y tế, Giám đốc Sở Y tế Hà Nội, Bí thư Đảng ủy các cơ sở cơ quan Dân Y, Hiệu phó trường Đại học Y Dược Hà Nội.

Khi được điều động từ một cơ quan của Đảng sang làm nhiệm vụ trong ngành Y tế, ông lập tức học tập bổ sung kiến thức về y. Khi được phân công phụ trách ngành Khí tượng, ông đã học thêm về khí tượng và vật lý khí quyển, tốt nghiệp đại học toán lý loại ưu. Việc thông thạo bốn ngoại ngữ là Pháp, Anh, Nga, Trung giúp ông đến gần hơn với kho tàng tri thức của thế giới và và trở thành tấm gương không ngừng học tập, phấn đấu, yêu nghề và say mê nghiên cứu khoa học.

Chính trong hoàn cảnh khó khăn, ông đã cùng đồng nghiệp duy trì mạng lưới trạm đo mưa, đo nước, phục vụ không chỉ sản xuất mà cả nhiệm vụ quốc phòng. Phát huy tinh thần nội tại của đất nước trong bối cảnh vừa chống Mỹ cứu nước, ông cùng đồng nghiệp vừa xây dựng tiền đề cơ sở vật chất cho ngành. Dữ liệu thời tiết, mực nước, đường đi của bão… đã trở thành những thông tin chiến lược, giúp quân và dân chủ động hơn trong kháng chiến.

Sau ngày đất nước thống nhất, yêu cầu tái thiết đặt ra cho mọi ngành, trong đó có khí tượng thủy văn. Năm 1976, ông được bổ nhiệm làm Tổng Cục trưởng Tổng cục Khí tượng Thủy văn - cơ quan mới thành lập trên cơ sở sáp nhập Nha Khí tượng và Cục Thủy văn.

Thời điểm Tổng cục vừa thành lập, khó khăn nhất chính là việc củng cố và phát triển mạng lưới trạm khí tượng thủy văn trên phạm vi toàn quốc. Xác định đây là xương sống của toàn ngành, ông đã xây dựng một mạng lưới trạm đo mưa nhân dân, trạm thủy văn nhân dân phát triển rộng khắp, với hàng trăm điểm đo khắp các tỉnh đồng bằng, miền núi, hải đảo. Hoạt động quan trắc thủ công kết hợp với việc tiếp cận công nghệ mới sơ khai đã dần dần đan dày mật độ số liệu quan trắc.

Từ vài chục trạm đo ban đầu tiếp quản từ Pháp và chính quyền ngụy quyền Sài Gòn, đến năm 1990, toàn quốc đã có tổng số 500 trạm khí tượng thủy văn. Hệ thống mạng lưới thông tin khí tượng thủy văn được trang bị hàng loạt máy móc mà trước đó chưa từng có như: máy vô tuyến đàm thoại, máy thu facsimile.

Công tác dự báo, thông tin dữ liệu khí tượng thủy văn phục vụ sản xuất, phòng chống thiên tai và quốc phòng dần đi vào quỹ đạo. Một hệ thống thông tin chuyên ngành đã được thiết lập với 3 cụm chủ chốt: các trạm ven biển và hải đảo phục vụ dự báo bão và không khí lạnh; các trạm thủy văn đầu nguồn và trên các tuyến sông lớn phục vụ dự báo lũ; cụm trạm phát báo quốc tế.

Không chỉ xây dựng hệ thống, ông còn đặc biệt chú trọng đào tạo con người. Bản thân là người ham học hỏi, ông luôn động viên cán bộ phải rèn luyện chuyên môn, tìm tòi nghiên cứu. Nhiều thế hệ đã được ông khuyến khích đi học ở nước ngoài, rồi trở về trở thành nòng cốt cho ngành. Dưới thời Tổng Cục trưởng Trần Văn An, nhiều chuyên gia, trí thức từ nhiều lĩnh vực khác nhau như toán, vật lý, khí tượng, thủy văn... về cùng một mái nhà khí tượng thủy văn. Từ đó, hình thành và mở rộng đội ngũ dự báo viên nòng cốt.

Ông cũng quan tâm đến việc đưa ngành hội nhập quốc tế qua việc mở rộng qua các kênh viễn thông khí tượng Hà Nội - Matxcơva, Hà Nội - Bắc Kinh, Hà Nội - Băng Cốc… Có thể nói, mạng lưới trạm quan trắc điều tra cơ bản của ngành khí tượng thủy văn có được diện mạo hiện đại, hiệu quả mang tầm vóc ở khu vực Đông Nam Á - cơ quan khí tượng thủy văn Việt Nam là mắt xích quan trọng của Tổ chức Khí tượng Thế giới ở khu vực châu Á như ngày nay, chính là những thành tựu được gây dựng từ nền tảng và định hướng phát triển ngành của Tổng cục trưởng Trần Văn An.

Gần ba thập kỷ gắn bó, trong đó có 16 năm đứng đầu, ông Trần Văn An đã để lại một di sản lớn. Đó là một mạng lưới trạm quan trắc ngày càng hoàn thiện, một đội ngũ cán bộ được đào tạo bài bản, và quan trọng hơn cả là tinh thần vượt khó, cống hiến cho nhân dân.

Những năm tháng phấn đấu cho sự nghiệp, ông là đại biểu Quốc hội hai khóa, dự nhiều kỳ Đại hội Đảng toàn quốc và được Đảng và Nhà nước phong tặng nhiều phần thưởng cao quý: Huân chương Độc lập hạng II, Huân chương Kháng chiến chống Pháp cứu nước hạng nhất, Huân chương kháng chiến chống Mỹ cứu nước hạng nhất, Huy chương vì sự nghiệp Khí tượng Thủy văn, Huy chương vì sự nghiệp Tư tưởng Văn hóa của Đảng, Huy hiệu 60 năm tuổi Đảng. Dù ở bất kỳ cương vị nào, ông vẫn giữ vẹn nguyên một tấm lòng sống và cống hiến cho nhân dân, cho đất nước và là tấm gương mẫu mực cho các thế hệ cán bộ ngành khí tượng thủy văn.

Với những đóng góp đặc biệt quan trọng, năm 2025, quê hương Quảng Ngãi đã long trọng tổ chức Lễ kỷ niệm 100 năm Ngày sinh đồng chí Trần Văn An (4/5/1925 - 4/5/2025). Một thế kỉ trôi qua, người ta vẫn nhắc đến ông với sự kính trọng dành cho một con người đã gieo mầm, dựng nền cho một ngành khoa học phục vụ đất nước, phục vụ nhân dân. Nền móng vững chắc ấy đã giúp ngành khí tượng thủy văn Việt Nam sẵn sàng bước vào thời đại mới hôm nay.