Tận dụng hạ tầng và kinh nghiệm sẵn có từ thị trường chứng khoán
Bộ Tài chính đang lấy ý kiến dự thảo Nghị định về sàn giao dịch carbon trong nước, nhằm tạo cơ sở pháp lý cho các giao dịch trên thị trường carbon tại Việt Nam. Theo dự thảo, sàn giao dịch carbon trong nước được thiết kế để giao dịch hạn ngạch phát thải khí nhà kính và tín chỉ carbon. Hai loại hàng hóa này tương ứng với quy định pháp luật về giảm phát thải hiện nay, bao gồm giảm phát thải bắt buộc đối với các cơ sở phát thải lớn và khuyến khích các tổ chức, doanh nghiệp khác giảm phát thải tự nguyện.
Ông Trần Minh Giang, Phó trưởng Phòng Pháp chế thị trường tài chính, Vụ Pháp chế, Bộ Tài chính cho biết: Mặc dù tín chỉ carbon không phải sản phẩm tài chính, chứng khoán, nhưng Bộ Tài chính định hướng gắn hoạt động của sàn giao dịch carbon với các đơn vị có kinh nghiệm vận hành thị trường chứng khoán tại Việt Nam.
Theo dự thảo, Sở Giao dịch Chứng khoán Hà Nội (HNX) sẽ đóng vai trò cung cấp dịch vụ giao dịch. Tổng công ty Lưu ký và Bù trừ Chứng khoán Việt Nam (VSDC) thực hiện dịch vụ lưu ký và thanh toán giao dịch. Ngoài ra, hệ thống thành viên giao dịch, thành viên lưu ký và ngân hàng thanh toán cũng sẽ tham gia như các bên trung gian, giúp nâng cao tính an toàn công nghệ thông tin và phòng ngừa rủi ro giao dịch.
Các nhà máy nhiệt điện sẽ tham gia trao đổi hạn ngạch trong giai đoạn thí điểm thị trường carbon. Ảnh: Trung Nguyên.
Mặc dù mô hình có trung gian hỗ trợ không phổ biến trên thế giới nhưng Bộ Tài chính đề xuất áp dụng tại Việt Nam do tính bảo mật cao và an toàn cho các bên tham gia giao dịch. Điều này không chỉ đảm bảo bảo mật dữ liệu mà còn giúp phòng tránh các rủi ro phát sinh khi thanh khoản tăng mạnh trong tương lai.
Dự kiến giai đoạn thí điểm thị trường carbon trong nước sẽ triển khai từ năm 2025 đến năm 2028. Đại diện Bộ Tài chính khẳng định, hạ tầng giao dịch sẽ sẵn sàng ngay khi doanh nghiệp được phân bổ hạn ngạch phát thải khí nhà kính. Phương thức giao dịch là giao dịch thỏa thuận điện tử, do quy mô thị trường còn nhỏ, thanh khoản thấp và hàng hóa chưa được chuẩn hóa. Đặc biệt, mọi giao dịch đều yêu cầu ký quỹ trước, và việc thanh toán được thực hiện ngay sau mỗi giao dịch nhằm giảm thiểu rủi ro công nợ giữa các bên.
Theo ông Trần Minh Giang, khi thị trường phát triển, các phương thức giao dịch linh hoạt theo cơ chế của Sở giao dịch chứng khoán Việt Nam (VNX) như khớp lệnh sẽ được áp dụng. Cũng trong giai đoạn đầu, sản phẩm giao dịch sẽ chủ yếu là giao dịch giao ngay (spot trade), trong khi các sản phẩm phái sinh sẽ được nghiên cứu bổ sung khi thị trường đủ lớn.
Trong giai đoạn này, các đơn vị cung cấp dịch vụ (HNX, VSDC, VNX) sẽ không thu phí sàn giao dịch, nhằm khuyến khích doanh nghiệp tham gia. Song song với đó, Bộ Tài chính sẽ nghiên cứu, hoàn thiện các quy định về giá, thuế, phí, lệ phí và giá dịch vụ liên quan đến mua bán, trao đổi hạn ngạch phát thải khí nhà kính và tín chỉ carbon. Đồng thời, Bộ Tài chính cũng sẽ phối hợp với Bộ Nông nghiệp và Môi trường xem xét bổ sung các sản phẩm mới như sản phẩm phái sinh theo thông lệ quốc tế, và cơ chế giao dịch hiện đại để tăng thanh khoản.
Hạn chế tối đa rủi ro trên thị trường
Theo Giáo sư Michael Mehling, Phó giám đốc Trung tâm Nghiên cứu chính sách năng lượng và môi trường, Viện Công nghệ Massachusetts (MIT), hạn ngạch phát thải là tài sản vô hình, có thể được chuyển nhượng ngay lập tức và không có giá trị ngoài mục đích tuân thủ. Chính đặc điểm này khiến chúng trở thành mục tiêu dễ bị thao túng trên thị trường. Việt Nam cần xác định khung pháp lý ngay từ đầu khi thị trường chưa vận hành, nhằm tạo một cơ chế giám sát vững chắc từ Nhà nước, giúp giảm rủi ro cho doanh nghiệp và thu hẹp chênh lệch giá mua – bán. Điều này sẽ giúp tránh tình trạng “chạy theo xử lý khủng hoảng” như nhiều quốc gia từng gặp phải.
Thị trường carbon lớn nhất thế giới của Liên minh châu Âu (EU ETS) từng trải qua bê bối gian lận thuế giá trị gia tăng trong giai đoạn 2008–2010, gây thiệt hại khoảng 5 tỷ euro. Một số cuộc tấn công mạng và đánh cắp hạn ngạch đã xảy ra do cơ chế chuyển nhượng tức thời thiếu lớp bảo vệ. Mặt khác, EU ETS khi đó cho phép sử dụng không giới hạn tín chỉ Kyoto đã dẫn đến thừa cung, hệ quả là giá carbon xuống rất thấp và không còn động lực mua bán. Phải mất nhiều năm với hàng loạt những giải pháp cải cách giám sát tài chính, niềm tin của các bên tham gia thị trường mới khôi phục và giá carbon tăng trở lại, đưa EU ETS trở thành chuẩn mực quốc tế.
Hạn ngạch phát thải, tín chỉ carbon là tài sản vô hình, cần có chính sách quản lý chặt chẽ. Ảnh minh họa.
Với một thị trường nhỏ hơn ở Anh (UK ETS), từ khi vận hành vào năm 2021 đã tập trung vào kiểm soát rủi ro tập trung và bình ổn giá. Cơ quan quản lý giới hạn 25% tổng sở hữu tích lũy hàng hóa (bao gồm cả hợp đồng giao ngay và phái sinh) để tránh tình trạng một số nhà đầu tư lớn “găm hàng”. Khi giá vượt ngưỡng, chính phủ có thể phát hành thêm hạn ngạch trong vòng 25 ngày để bình ổn giá. Các cơ quan phân tích dữ liệu luôn theo dõi sát diễn biến thị trường để phát hiên các giao dịch đáng ngờ.
Chia sẻ kinh nghiệm từ Trung Quốc, Giáo sư Zhang Xiliang, Giám đốc Viện Năng lượng, Môi trường và Kinh tế tại Đại học Thanh Hoa - Chủ tịch Hiệp hội Giao dịch phát thải carbon Trung Quốc (CETA) cho rằng: Giai đoạn thí điểm là bước đi thận trọng nhưng cần thiết, giúp thử nghiệm đa dạng các phương thức phân bổ và giám sát, đánh giá tính khả thi của cơ chế thị trường carbon trong điều kiện thực tiễn.
Trung Quốc thí điểm cơ chế giao dịch phát thải tại 7 tỉnh và thành phố lớn vào năm 2013, và đến tháng 7/2021 mới chính thức vận hành thị trường carbon quốc gia. Hệ thống này nhanh chóng trở thành thị trường carbon lớn nhất thế giới, quản lý khoảng 4,5 tỷ tấn CO₂ và dự kiến còn mở rộng nữa. Cốt lõi chính là hệ thống văn bản pháp lý đa tầng từ trung ương đến địa phương, cùng với cơ chế thực thi nghiêm minh, phân rõ trách nhiệm các bên liên quan.
Thêm nguồn thu cho doanh nghiệp, thúc đẩy giảm phát thải
Theo các chuyên gia, một thị trường carbon chỉ có ý nghĩa khi được vận hành minh bạch, có kỷ luật và gắn chặt với các mục tiêu phát triển bền vững. Trước mắt trong giai đoạn thí điểm, cần xây dựng hệ thống MRV (giám sát – báo cáo – thẩm tra) chuẩn xác, đào tạo nguồn nhân lực, đến nâng cao nhận thức của doanh nghiệp về trách nhiệm giảm phát thải.
Việc hình thành sàn giao dịch carbon không chỉ là công cụ quản lý phát thải, mà còn mở ra cơ hội kinh doanh mới cho doanh nghiệp. Các đơn vị phát thải có thể chủ động điều chỉnh hoạt động sản xuất, đầu tư công nghệ để giảm phát thải, sau đó bán phần hạn ngạch dư thừa hoặc tín chỉ giảm phát thải trên thị trường, tạo thêm nguồn thu.
Từ các bài học quốc tế, chuyên gia đề xuất cần phân định rõ trách nhiệm giữa Bộ Nông nghiệp và Môi trường và Bộ Tài chính trong giám sát và chia sẻ dữ liệu. Bên cạnh đó, cần thiết lập trung tâm thanh toán bù trừ để giảm rủi ro tín dụng; đặt giới hạn tổng hợp lượng hạn ngạch mà các doanh nghiệp có thể nắm giữ (bao gồm cả công ty liên kết) và điều chỉnh linh hoạt theo diễn biến thị trường. Mặt khác, công bố dữ liệu giao dịch và thông tin đấu giá công khai nhằm tăng tính minh bạch và củng cố niềm tin của nhà đầu tư.
Về lâu dài, sàn giao dịch carbon còn giúp định hình mức giá carbon trong nền kinh tế, tạo cơ sở để hoạch định chính sách và thu hút đầu tư vào lĩnh vực năng lượng sạch, công nghệ xanh.
