Phân loại rác tại nguồn: Từ bị động đến ý thức toàn dân

Từ áp lực đến hành động quyết liệt

Vấn đề xử lý chất thải rắn sinh hoạt tại Bà Rịa - Vũng Tàu (cũ) từng là một trong những điểm nóng nhức nhối của địa phương này trong nhiều năm. Năm 2022, toàn tỉnh phát sinh gần 388.000 tấn rác, tương đương hơn 1.060 tấn mỗi ngày. Sang năm 2023, lượng rác tăng lên hơn 421.500 tấn, trung bình 1.170 tấn mỗi ngày.

Hiện tỷ lệ thu gom, xử lý ở đô thị đạt 99%, khu vực nông thôn vẫn còn khoảng 10% chưa được xử lý triệt để. Phần lớn lượng rác đang được vận chuyển về khu xử lý tập trung Tóc Tiên thuộc xã Châu Pha (thuộc huyện Phú Mỹ trước đây). Trong khi đó, đặc khu Côn Đảo vẫn phải lưu giữ tạm tại Bãi Nhát chờ lò đốt mới hoàn thiện.

“Nếu như trước đây UBND tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu không thay đổi cách quản lý, đặc biệt là phân loại ngay từ đầu nguồn, hệ thống xử lý rác sẽ ngày nay sẽ nhanh chóng quá tải”, ông Phạm Quốc Đăng, Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường TP.HCM thẳng thắn nhìn nhận.

Do đó, để chuẩn bị cho thời hạn 31/12/2024 - mốc bắt buộc phân loại rác tại nguồn theo Luật Bảo vệ môi trường, Bà Rịa - Vũng Tàu (khi ấy) đã hoàn thiện khung pháp lý chỉ trong vòng hơn một năm. Từ tháng 8/2023, Đề án quản lý và phân loại chất thải rắn sinh hoạt được ban hành, sau đó là các kế hoạch, quyết định chi tiết về tuyến vận chuyển, khung giờ thu gom, phương thức xử lý.

Tuy nhiên, chính sách chỉ là điều kiện cần. Điều quan trọng hơn là người dân có thể thay đổi thói quen. Tại Vũng Tàu, những ngày đầu triển khai thùng phân loại rác, nhiều hộ vẫn bỏ lẫn lộn, thậm chí có gia đình cho rằng làm như vậy là mất thời gian. Cán bộ môi trường phải đến từng nhà hướng dẫn, thậm chí cùng người dân mở từng túi rác để chỉ cách tách rác hữu cơ và rác tái chế.

“Sau vài tuần, mọi người bắt đầu quen. Sáu tháng sau, lượng rác chôn lấp của tổ dân phố giảm 25%, trong khi rác tái chế bán được tăng 30%, quỹ thu được dùng để hỗ trợ các hộ khó khăn”, ông Nguyễn Văn Minh, nguyên tổ trưởng dân phố 5, thành phố Vũng Tàu (cũ), chia sẻ.

Không chỉ ở thành phố, vùng nông thôn cũng đang chuyển mình. Ở huyện Châu Đức (cũ), mỗi ngày phát sinh gần 100 tấn rác, phần lớn được gom chung đưa đi chôn lấp. Sau khi địa phương tổ chức tập huấn, cấp thùng phân loại và hướng dẫn ủ rác hữu cơ, nhiều hộ bắt đầu tận dụng làm phân bón cho vườn nhà, phần tái chế bán được cho cơ sở thu mua phế liệu. “Tôi thấy nhà cửa sạch hơn, ruồi muỗi giảm, lại đỡ tốn tiền mua phân bón”, bà Lê Thị Phương, một hộ dân xã Ngãi Giao kể.

Đến nay, các địa phương đã tổ chức hàng trăm buổi tuyên truyền trực tiếp, phát hàng chục nghìn tờ rơi, đồng thời tận dụng hệ thống loa truyền thanh và nhóm Zalo dân cư để nhắc nhở lịch thu gom, hướng dẫn phân loại. Trong trường học, bài giảng về bảo vệ môi trường và phân loại rác được lồng ghép vào hoạt động ngoại khóa, giúp trẻ em trở thành “đại sứ xanh” nhắc người lớn thực hiện đúng cách.

Phấn đấu vì đô thị sạch, một vùng quê xanh

Tại một con hẻm nhỏ ở phường Bà Rịa, hình ảnh quen thuộc mỗi buổi sáng là tiếng xe rác lạch cạch đi qua, người dân mang túi rác ra giao nhanh cho kịp giờ.

Nhưng khi bắt đầu triển khai phân loại rác theo hướng dẫn, nhiều hộ vẫn thắc mắc: “Phân làm ba loại rồi mà xe thu gom có gom riêng đâu, cũng đổ chung cả lên xe thì phân loại để làm gì?”. Câu hỏi ấy không phải là cá biệt mà phản ánh một thực tế: nếu hệ thống thu gom và xử lý không được điều chỉnh tương ứng, nỗ lực phân loại từ người dân sẽ dễ rơi vào tâm lý hoài nghi và nản lòng.

Theo ông Phạm Quốc Đăng, Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường TP.HCM, đây là một trong những thách thức lớn nhất hiện nay. “Không thể bắt người dân thay đổi nếu như hệ thống phía sau không thay đổi theo. Phân loại là một phần, nhưng xe thu gom, trạm trung chuyển, nhà máy xử lý cũng phải thay đổi toàn bộ quy trình”, ông Đăng cho hay.

Trước đây, UBND tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu cũng đã lên kế hoạch đầu tư đồng bộ, trong đó có việc thiết kế lại lịch trình và phương tiện thu gom, đào tạo lại đội ngũ thu gom rác dân lập và tiến hành phân luồng ngay từ nơi tiếp nhận.

Đơn cử, tại phường Bà Rịa, từ năm 2024, địa phương này thí điểm phân loại tại 4 tổ dân phố với hơn 400 hộ. Mỗi gia đình được phát túi màu khác nhau để đựng rác hữu cơ, rác tái chế và rác còn lại. Trong giai đoạn đầu, một đơn vị tư nhân phối hợp thu gom riêng từng loại rác, chuyển đến trạm phân loại sơ cấp. Dù có vài trục trặc kỹ thuật như xe đến chậm, không đủ thùng chứa… nhưng người dân bắt đầu nhận thấy sự khác biệt.

“Lần đầu thấy xe đến chỉ nhận rác hữu cơ, tôi hơi bất ngờ, sau đó lại cảm thấy vui vì công sức phân loại ở nhà không bị đổ sông đổ biển”, bà Trần Thị Liễu, một hộ dân tham gia chương trình, chia sẻ.

Tuy nhiên, để nhân rộng các mô hình, các địa phương của TP.HCM tại khu vực Bà Rịa - Vũng Tàu cũ cần một lực đẩy lớn về hạ tầng. Hiện, nhà máy đốt rác phát điện tại Tóc Tiên vẫn đang hoàn thiện thủ tục đầu tư. Nhà máy sản xuất phân compost tại Tân Thành (công suất 500 tấn/ngày) cũng đang trong giai đoạn chuẩn bị xây dựng. Riêng tại Côn Đảo, hai lò đốt rác mới với công suất 66 tấn/ngày sẽ sớm được triển khai. Khi các nhà máy đi vào hoạt động, rác hữu cơ sẽ được xử lý riêng, rác tái chế có thể bán lại cho doanh nghiệp, giảm áp lực lên hệ thống chôn lấp vốn đã quá tải.

Nhằm tạo động lực, một số địa phương đã gắn phân loại rác với các phong trào thi đua, như “Tuyến phố xanh”, “Tổ dân phố kiểu mẫu không rác”. Các tổ chức hội phụ nữ, đoàn thanh niên cũng tham gia tổ chức ngày hội đổi rác lấy quà, hướng dẫn người dân cách tận dụng rác hữu cơ. Đặc biệt, các trường học đang trở thành nơi “gieo hạt xanh”.