14h38 ngày 9/12 (giờ địa phương), tại thủ đô New Delhi (Ấn Độ), nghề làm tranh dân gian Đông Hồ ở khu phố Đông Khê (Thuận Thành, Bắc Ninh) được ghi danh vào danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của UNESCO.
Đây là di sản thứ 17 của Việt Nam được UNESCO ghi danh vào các danh sách di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO.
Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Phó Chủ tịch Ủy ban Quốc gia UNESCO Việt Nam Hoàng Đạo Cương (hàng đầu, thứ hai từ phải sang) phát biểu tại Kỳ họp lần thứ 20 Ủy ban Liên chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO. Ảnh: Hồng Hà.
Nghề quý ra đời cách đây 500 năm
Theo Ủy ban Liên Chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể, hồ sơ đề cử di sản văn hóa phi vật thể Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ của Việt Nam đáp ứng các tiêu chí cần bảo vệ khẩn cấp.
Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ ra đời cách đây khoảng 500 năm. Cộng đồng thực hành nghề đã tạo ra những bức tranh có đặc trưng riêng về chủ đề, kỹ thuật in, màu sắc và đồ họa bằng kỹ thuật in khắc gỗ.
Các chủ đề của tranh thường gồm: Tranh thờ, chúc tụng, tranh lịch sử, tranh sinh hoạt, tranh phong cảnh, gắn với tập tục treo tranh vào ngày Tết Nguyên Đán, Tết Trung Thu, thờ cúng tổ tiên và thờ thần.
Các công đoạn sáng tác mẫu, khắc ván in, làm màu, in tranh đều bằng tay. Mẫu tranh được vẽ bằng bút lông, mực nho trên giấy bản và khắc trên ván gỗ thị.
Các màu được chế biến từ nguyên liệu tự nhiên, như: Màu xanh từ lá chàm, màu đỏ từ sỏi son, màu vàng từ hoa hòe và quả dành dành, màu trắng từ bột sò điệp bị phong hóa, màu đen từ tro lá tre, rơm nếp.
Tranh được in úp ván với 5 màu cơ bản trên giấy dó đã được phủ một lớp hồ điệp. Các màu được in theo nguyên tắc màu đỏ in trước, tiếp đến màu xanh, vàng, trắng. Ván nét màu đen in cuối cùng để hoàn thiện bức tranh.
Tranh dân gian Đông Hồ gắn bó mật thiết với các lễ tiết quan trọng như Tết Nguyên Đán và Tết Trung Thu, cũng như các nghi lễ thờ cúng tổ tiên và thần linh.
Một số công đoạn như vẽ mẫu và khắc bản in đòi hỏi đào tạo chuyên sâu và tích lũy kinh nghiệm trong nhiều năm. Các bản khắc gỗ được xem như báu vật gia truyền, được truyền lại qua nhiều thế hệ.
Tranh dân gian Đông Hồ. Ảnh: Hồng Hà.
Cấp thiết bảo tồn
Tuy nhiên hiện nay, số nghệ nhân lành nghề đã giảm mạnh do thế hệ trẻ ít quan tâm, nghề khó bảo đảm sinh kế và nhu cầu sử dụng tranh in khắc gỗ trong các dịp lễ truyền thống giảm sút. Trong khi số người có tay nghề cao và tâm huyết theo đuổi nghề đã không còn nhiều để duy trì việc truyền dạy và làm tranh. Cùng với những giá trị đặc biệt của Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ, đây là một trong những lý do nghề cần được bảo vệ khẩn cấp.
Kế hoạch bảo vệ đề ra bảy mục tiêu, gồm: Mở các lớp truyền nghề, kiểm kê di sản, thiết kế mẫu, đa dạng hóa thị trường, cải thiện khả năng tiếp cận nguồn nguyên liệu, cung cấp thiết bị bảo hộ cho nghệ nhân...
Theo đó, Ủy ban Liên chính phủ Công ước 2003 quyết định ghi danh Nghề tranh Đông Hồ vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp và khuyến khích Việt Nam xem xét việc tích hợp di sản này vào hệ thống giáo dục, cả chính quy và phi chính quy, nhằm khuyến khích thế hệ trẻ hiểu và trân trọng tầm quan trọng của việc bảo vệ di sản.
Việc UNESCO ghi danh Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp có ý nghĩa sâu sắc đối với cộng đồng thực hành và công chúng Việt Nam.
Trước hết, điều này khẳng định giá trị lịch sử - nghệ thuật độc đáo của nghề, đồng thời tạo động lực để các nghệ nhân tiếp tục gìn giữ kỹ năng, bí quyết nghề truyền thống đang đứng trước nguy cơ mai một.
Bên cạnh đó, việc ghi danh giúp nâng cao nhận thức của xã hội về tầm quan trọng của di sản, thúc đẩy sự quan tâm của thế hệ trẻ và khuyến khích các hoạt động hỗ trợ bảo vệ từ tổ chức đến cộng đồng.
Hơn nữa, đây cũng là cơ hội để quảng bá hình ảnh văn hóa Việt Nam ra thế giới, góp phần nuôi dưỡng niềm tự hào dân tộc và bảo vệ tính đa dạng của bản sắc văn hóa Việt.
Thay mặt Việt Nam và cộng đồng thực hành di sản Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ, Thứ trưởng Bộ VHTTDL, Phó Chủ tịch Uỷ ban Quốc gia UNESCO Việt Nam Hoàng Đạo Cương và Phó Chủ tịch thường trực Ủy ban nhân dân tỉnh Bắc Ninh Mai Sơn đã phát biểu đáp từ và cam kết thực hiện các biện pháp cần thiết nhằm bảo vệ các giá trị của Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ, cảm ơn Ban Tư vấn, các thành viên của Ủy ban Liên chính phủ Công ước 2003, Ban Thư ký Công ước 2003 đã làm việc tận tình, công tâm để ghi danh di sản này của Việt Nam.
Tính đến nay, cả nước đã có 37 di sản được UNESCO ghi vào các Danh sách của UNESCO (gồm 9 di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới, 17 di sản văn hóa phi vật thể và 11 di sản tư liệu). Trong đó, tỉnh Bắc Ninh có các di sản tiêu biểu được UNESCO công nhận, ghi danh, gồm:
5 di sản văn hóa phi vật thể đại diện nhân loại (Quan họ Bắc Ninh, Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ, Ca trù, Tín ngưỡng thờ Mẫu, Kéo co Hữu Chấp);
1 Di sản Văn hóa Thế giới liên tỉnh (Quần thể Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc), trong đó có các di tích quan trọng như Chùa Vĩnh Nghiêm; Mộc bản kinh phật chùa Vĩnh Nghiêm được đưa vào Danh mục Ký ức Thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương, trở thành niềm vinh dự, tự hào không chỉ của người dân tỉnh Bắc Ninh mà còn là của nhân dân trên cả nước.
