Tại vùng đồi trung du Nepal, những con suối từng nuôi sống cả cộng đồng đang dần cạn kiệt. Mỗi năm, người dân phải đi xa hơn để lấy nước. Nguyên nhân không chỉ đến từ biến đổi khí hậu, phá rừng hay mưa thất thường, mà sâu xa hơn là việc bỏ hoang ruộng bậc thang và phá bỏ hệ thống thủy lợi truyền thống vốn giúp bổ sung nước ngầm.
Một em nhỏ bên vũng nước cạn giữa nền đất nứt nẻ ở vùng đồi Nepal, nơi nguồn nước suy giảm do bỏ hoang ruộng bậc thang và thay đổi thủy lợi. Ảnh: Lalmani Wagle.
Trong 10 năm qua, diện tích đất canh tác ở Nepal giảm 300.000 ha, từ 2,5 triệu còn 2,2 triệu ha. Đất bỏ hoang tạm thời tăng gấp đôi, vượt 60.000 ha, chủ yếu do đô thị hóa, mở rộng hạ tầng, thiếu lao động và di cư. Báo cáo Hệ thống Giám sát lớp phủ đất 2024 cho thấy đất nông nghiệp hiện chỉ chiếm 22,59% diện tích cả nước (giảm 1,75% so với 2019), trong khi rừng và cây bụi tăng lên 46,08%. Ở các huyện Kaski và Parbat, 40 - 47% đất canh tác đã bị bỏ hoang.
Hệ thống thủy lợi truyền thống như kulo và paini từng là mạng lưới cộng đồng vừa tưới tiêu vừa nuôi mạch ngầm. Nước thấm qua kênh đất và ruộng bậc thang giúp duy trì dòng chảy của các con suối. Nhưng xu hướng “bê tông hóa” kênh mương để chống rò rỉ lại vô tình ngăn dòng thấm, khiến suối khô cạn. Các chuyên gia khuyến nghị chỉ lát xi măng ở những đoạn dễ xói mòn, giữ phần còn lại để nước thấm tự nhiên.
Cơ cấu cây trồng cũng thay đổi: lúa và ngô - vốn cần nhiều nước, được thay bằng cây ăn quả hoặc cây công nghiệp ít nước, làm giảm tưới tràn và hạn chế bổ sung nước ngầm. Ngoài ra, nhiều đất nông nghiệp ven đô bị chuyển thành nhà ở, đường sá, khiến khả năng thấm nước biến mất hoàn toàn.
Một số ruộng bỏ hoang được phân loại là “tái sinh tự nhiên” hoặc “tái trồng rừng”. Dù rừng giúp giữ đất và hấp thụ carbon, rừng non và cây bụi thường thấm nước kém, bốc hơi cao, không thể thay thế chức năng thủy văn của ruộng bậc thang được tưới tràn.
Giải pháp được đề xuất gồm: công nhận ruộng bậc thang là hạ tầng bổ sung nước ngầm; phục hồi tưới tràn; đưa đất bỏ hoang trở lại sản xuất bằng hỗ trợ lao động, đa dạng hóa cây trồng, thuê đất linh hoạt; và tích hợp bản đồ vùng bổ sung nước vào quy hoạch địa phương.
An ninh nước ở Nepal phụ thuộc chặt chẽ vào cách quản lý đất, cây trồng và thủy lợi. Phát triển cần hài hòa với thiên nhiên để giữ cho nguồn nước chảy mãi cho các thế hệ sau.
