Kiểm soát nguy cơ kháng thuốc trong môi trường

Nhận diện rõ mức độ nguy hiểm này, tại cuộc họp kỹ thuật góp ý cho Đề án Giám sát kháng thuốc trong môi trường giai đoạn 2025-2030, diễn ra ngày 19/6, đại diện các cơ quan quản lý, viện nghiên cứu và tổ chức quốc tế đều khẳng định: Đã đến lúc, Việt Nam phải hành động nhanh hơn, mạnh hơn và có chiến lược bài bản hơn để kiểm soát nguy cơ kháng thuốc trong môi trường.

Phát biểu khai mạc, bà Nguyễn Thị Thiên Phương, Phó Cục trưởng Cục Môi trường (Bộ NN-MT) cho biết, môi trường chính là điểm đến cuối cùng của dư lượng kháng sinh – từ sinh hoạt, chăn nuôi, y tế – và cũng là nơi hình thành, lan truyền vi khuẩn kháng thuốc.

Bà Phương nhấn mạnh, ở nhiều quốc gia có thu nhập thấp và trung bình, vấn đề kháng thuốc trong môi trường chưa được chú trọng đúng mức do thiếu chiến lược cụ thể và sự phối hợp liên ngành còn rời rạc.

Trước thực trạng đó, tại Việt Nam, Chính phủ đã ban hành Chiến lược Quốc gia về phòng, chống kháng thuốc giai đoạn 2023–2030, tầm nhìn đến 2045 tại Quyết định số 1121/QĐ-TTg. Theo đó, Bộ Tài nguyên và Môi trường (trước đây) được giao xây dựng và triển khai Đề án giám sát kháng thuốc trong môi trường nhằm bảo vệ sức khỏe và hệ sinh thái khỏi nguy cơ "ô nhiễm kháng sinh".

Chia sẻ về những nhiệm vụ chính từ nay đến năm 2030, bà Phương cho biết, lĩnh vực môi trường sẽ tập trung vào tăng cường chia sẻ thông tin và phối hợp liên ngành trong phòng chống kháng thuốc. Đồng thời, nâng cao năng lực giám sát cho đội ngũ chuyên môn và triển khai thí điểm tại các nguồn thải đặc thù như chăn nuôi, nuôi trồng thủy sản. Công tác truyền thông cũng sẽ được đẩy mạnh nhằm nâng cao nhận thức và chuẩn bị cho giai đoạn giám sát tuân thủ…

Đánh giá cao nỗ lực của Việt Nam, bà Đào Thu Trang, Trưởng dự án, Quỹ tài trợ quốc gia Fleming Việt Nam (FHI 360), cho biết đề án giám sát trong môi trường là bước đi chiến lược và hết sức cần thiết, nhất là khi tình trạng lạm dụng kháng sinh ở người và động vật đang là một trong những yếu tố dẫn đến sự gia tăng vi khuẩn kháng thuốc trên toàn thế giới.

Số liệu năm 2019 cho thấy, có khoảng 7,7 triệu ca tử vong toàn cầu mỗi năm do nhiễm khuẩn, trong đó Việt Nam xếp hạng 98/204 quốc gia bị ảnh hưởng nặng nề. Tại Việt Nam, hệ thống giám sát hiện có trong ngành y tế chủ yếu là giám sát bị động, bắt đầu từ năm 2013, tận dụng dữ liệu từ cơ sở khám chữa bệnh. Tuy nhiên, số lượng chỉ khoảng 50 trong hàng nghìn bệnh viện, cơ sở khám chữa bệnh tham gia khó có thể phản ánh đầy đủ thực trạng kháng thuốc.

Song song với ngành y tế, ngành thú y cũng bắt đầu thử nghiệm từ năm 2017 và chính thức triển khai từ 2021 với hình thức giám sát chủ động, tập trung vào 2 đối tượng là gà và lợn.

Riêng lĩnh vực môi trường, giám sát kháng thuốc mới chỉ dừng ở giai đoạn thử nghiệm, bước đầu được triển khai tại một số đoạn sông như sông Nhuệ, sông Đáy. Việt Nam đã tiến hành nghiên cứu và học hỏi kinh nghiệm từ các quốc gia như Anh, Liên minh châu Âu, Nhật Bản, Hàn Quốc và Thái Lan. Những quốc gia này không vội ban hành quy định, mà đầu tiên tập trung vào nghiên cứu để tìm ra bằng chứng khoa học. Họ cũng triển khai giám sát thí điểm theo mô hình Tri-Cycle, xác định điểm nóng và lựa chọn chủng vi khuẩn để theo dõi.

Những thách thức trong kiểm soát kháng thuốc tại Việt Nam đã được đưa ra, từ việc chưa có phương pháp giám sát chuẩn hóa, thiếu ngưỡng giới hạn pháp lý, hệ thống chia sẻ dữ liệu còn phân tán, đến năng lực phòng thí nghiệm và nguồn nhân lực chưa đáp ứng yêu cầu. Đây là những nút thắt cần được tháo gỡ để đề án giám sát kháng thuốc trong môi trường thực sự phát huy hiệu quả.

Trước thực trạng này, nhiều ý kiến cho rằng cần kêu gọi nguồn lực xã hội, doanh nghiệp, song song với đó là huy động mạnh mẽ hơn sự tham gia của các trường đại học trong đào tạo cán bộ, nghiên cứu địa hình, cung cấp dữ liệu nền – nơi sinh viên đóng vai trò là lực lượng kế cận đầy tiềm năng. Đồng thời, cần mở rộng giám sát theo lưu vực sông, truy xuất rõ nguồn thải, đánh giá tồn dư kháng sinh trong các thành phần môi trường như nước, đất, không khí và chất thải rắn.

Chất lượng thuốc sử dụng, mức độ tuân thủ và các nguy cơ kháng thuốc từ chăn nuôi, y tế cũng cần được kiểm soát chặt chẽ hơn. Những bước đầu đã được đặt ra, nhưng để đi xa, Việt Nam cần một lộ trình rõ ràng, minh bạch và đặc biệt là sự phối hợp thực chất giữa các ngành, các cấp. Điều quan trọng lúc này không chỉ là có chiến lược – mà là hiện thực hóa được chiến lược đó.