Dòng chảy của nước trong 'dòng chảy xanh'

80 năm đồng hành cùng lịch sử dân tộc, ngành thủy lợi Việt Nam bứt phá mạnh mẽ, góp phần khai thác hiệu quả nguồn nước phục vụ sản xuất và đời sống dân sinh, đưa Việt Nam từ quốc gia nghèo nàn, lạc hậu thành một trong những quốc gia xuất khẩu nông lâm thủy sản hàng đầu thế giới. Trong bối cảnh mới, đặc biệt là “dòng chảy” chuyển đổi xanh, toàn ngành đang đứng trước yêu cầu “đổi mới chính mình” để đột phát phát triển, đáp ứng đa mục tiêu.

Báo Nông nghiệp và Môi trường có cuộc trò chuyện cùng Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Nguyễn Hoàng Hiệp về vấn đề này.

Xây dựng cơ chế để thủy lợi phục vụ đa mục tiêu

- Thưa Thứ trưởng, "chuyển đổi xanh" đang trở thành một trong những "chìa khóa" quan trọng để tạo đột phá phát triển kinh tế - xã hội, môi trường của nhiều quốc gia trên thế giới. Điều này chỉ có thể đạt được thông qua sử dụng tiết kiệm và hiệu quả nguồn tài nguyên thiên nhiên. Chúng tôi muốn liên hệ vấn đề này trong lĩnh vực quản lý, sử dụng tài nguyên nước. Ông trăn trở ra sao về vấn đề này?

Việt Nam được đánh giá là quốc gia có nguồn tài nguyên nước khá dồi dào, cả nguồn nước mặt và nước dưới đất. Tuy nhiên, nhiều yếu tố thể hiện chúng ta không phải là quốc gia thừa nước, đó là lượng mưa, dòng chảy mùa lũ chiếm khoảng 70-80%, dòng chảy mùa khô chỉ chiếm 20-30% tổng lượng dòng chảy năm; nguồn nước mặt phụ thuộc lớn vào nguồn nước sản sinh bên ngoài lãnh thổ Việt Nam, chiếm khoảng 60% tổng lượng nước quốc gia, trong đó tập trung tại hai lưu vực sông chính là sông Cửu Long và sông Hồng.

Trong bối cảnh lượng nước phân bố không đều theo không gian và thời gian, có nơi thừa có nơi thiếu, khi chúng ta chưa đủ các các giải pháp, công trình để kết nối, liên kết, trữ, điều hòa nguồn nước thì nước để chủ động sử dụng hoàn toàn không dư thừa.

Tôi có thể cung cấp một số dữ liệu bước đầu về năng suất nước được cung cấp từ công trình thủy lợi cho sản xuất nông nghiệp ở Việt Nam, đang được Bộ Nông nghiệp và Môi trường chỉ đạo tổ chức đánh giá, ở mức 3,6-4,0 USD/m3. So với một số quốc gia: Ấn Độ: 3,24 USD/m3, Nigeria: 5,67 USD/m3, Thái Lan 5,67 USD/m3, Indonesia 7,89 USD/m3.

Bộ Nông nghiệp và Môi trường rất trăn trở về vấn đề này và đã chỉ đạo ngành thủy lợi, định hướng cho các địa phương, đơn vị quản lý khai thác công trình thủy lợi từng bước hiện đại hóa công tác quản lý vận hành các hệ thống thủy lợi, chuyển từ chỉ phục vụ sản xuất nông nghiệp đơn thuần sang phục vụ đa mục tiêu (thủy lợi, công nghiệp, du lịch, dịch vụ và sản xuất) để tiết kiệm nước, nâng cao giá trị sử dụng của nước.

Tuy nhiên, việc chuyển đổi cũng cần thời gian vì hiện trạng hạ tầng thủy lợi chưa đáp ứng, cần phải đầu tư nâng cấp, xây dựng bổ sung công trình và phải có đầy đủ các cơ chế pháp lý về khai thác đa mục tiêu.

- Thưa ông, trước vấn đề ô nhiễm cả nước mặt và nước ngầm, nhất là ở ĐBSH và ĐBSCL, ông có thể chia sẻ những định hướng lớn để giải quyết "bài toán" hóc búa này?

Suy giảm nguồn nước đang xảy ra trên nhiều lưu vực sông trên cả nước. Ví dụ, mùa khô năm 2023 đã xảy ra nguy cơ hạn hán, thiếu nước ở tỉnh Hải Dương cũ (nay là Hải Phòng), trong thời điểm đó, nguồn nước trong hệ thống thủy lợi Bắc Hưng Hải vẫn đủ, nhưng bị ô nhiễm nên không thể lấy để chống hạn.

Trước vấn đề ô nhiễm nguồn nước, Thủ tướng Chính phủ đã có nhiều chỉ đạo để khắc phục tình trạng ô nhiễm nguồn nước cho các lưu vực sông, đặc biệt là sông Cầu, Nhuệ - Đáy, sông Đồng Nai và Hệ thống công trình thủy lợi Bắc Hưng Hải.

Bộ Nông nghiệp và Môi trường định hướng một số giải pháp để giải quyết vấn đề ô nhiễm trong các hệ thống thủy lợi như nâng cao khả năng chủ động lấy và tích trữ nước của các hệ thống thủy lợi để đảm bảo khả năng cấp nguồn cho hệ thống; quy định việc vận hành các hệ thống thủy lợi phải đảm bảo duy trì dòng chảy môi trường ở các mùa trong năm. Đồng thời, phối hợp với các đơn vị, địa phương có liên quan thực hiện xử lý triệt để việc xả thải trái phép vào các hệ thống thủy lợi, thực hiện thu gom nguồn thải và xử lý khi đảm bảo yêu cầu mới xả vào các hệ thống thủy lợi.

Đầu tư xây đập dâng sông Hồng vào giai đoạn 2031-2035

- Thời gian gần đây dư luận bàn luận khá nhiều đến câu chuyện "hồi sinh" những dòng sông “chết” ở đồng bằng sông Hồng. Quy hoạch Phòng, chống thiên tai và Thủy lợi đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050 cũng đã đưa một số dự án dự án xây đập dâng trên sông Hồng để đưa nước vào sông Nhuệ, sông Đáy, sông Bắc Hưng Hải... Vậy quá trình chuẩn bị và triển khai đầu tư các dự án trên đang được tiến hành ra sao?

Như đã trao đổi ở trên, tại đồng bằng sông Hồng, một số con sông không còn dòng chảy đã trở thành sông chết, một số sông bị ô nhiễm nghiêm trọng. Do vậy, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã nghiên cứu, trình Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Quy hoạch Phòng, chống thiên tai và thủy lợi thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050, trong đó có đề xuất xây dựng đập Xuân Quan trên sông Hồng, đập Long Tửu trên sông Đuống nhằm cải thiện tình trạng hạ thấp mực nước.

Các đập dâng dự kiến sẽ làm dâng mực nước tại trạm thủy văn Hà Nội từ +3,9m trở lên và đảm bảo các nhiệm vụ từ lấy nước vào sông Bắc Hưng Hải, Đáy, Nhuệ, Ngũ Huyện Khê... qua các cống, trạm bơm ven sông phục vụ cấp nước sinh hoạt, sản xuất nông nghiệp, góp phần cải tạo môi trường và làm sống lại một số dòng sông trong vùng. Bộ đã đề xuất thực hiện chuẩn bị đầu tư cho đập Xuân Quan, đập Long Tửu trong kế hoạch trung hạn 2026-2030, sẽ triển khai đầu tư trong giai đoạn 2031-2035.

 - Ở ĐBSCL, những năm qua, nhiều lưu vực như sông như Vàm Cỏ, Hàm Luông... vẫn thiếu vắng những công trình điều tiết nguồn nước thông minh. Vậy làm thế nào để trong tương lai, chúng ta có thể đảm bảo số lượng và chất lượng nguồn nước phục vụ nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội của người dân vùng đồng bằng này?

Trong những năm qua, nhiều công trình kiểm soát nguồn nước ở Đồng bằng sông Cửu Long đã được đầu tư xây dựng như: cống Cái Lớn - Cái Bé, cống âu thuyền Ninh Quới, cống Nguyễn Tấn Thành, cống âu Rạch Mọp... Các công trình được đầu tư đã phát huy hiệu quả trong kiểm soát nguồn nước phục vụ sinh hoạt, sản xuất và bảo vệ đời sống người dân.

Tuy nhiên, để đầu tư khép kín toàn bộ hệ thống công trình từ đầu mối đến nội đồng cần nguồn kinh phí rất lớn, trong khi đó nguồn lực bố trí cho đầu tư hạ tầng thủy lợi còn hạn chế. Do đó, Bộ Nông nghiệp và Môi trường phối hợp với các địa phương xây dựng kế hoạch và sắp xếp thứ tự ưu tiên đầu tư trong các kỳ đầu tư công trung hạn.

Cụ thể là kiểm soát nguồn nước bằng các công trình trên cửa sông lớn (cống Gành Hào, cống sông Đốc, cống Vàm Cỏ, cống Hàm Luông...). Chuyển nước, liên kết nguồn nước, kết nối nguồn nước giữa các hệt thống thủy lợi Bảo Định - Gò Công - Tân Trụ, chuyển nước cho vùng Nam quốc lộ 1A, chuyển nước cho Bán đảo Cà Mau. Hình thành các công trình trữ nước phân tán, không tập trung bằng giải pháp xây dựng công trình điều tiết ở 2 đầu sông, kênh, rạch hiện có....

Từ trước đến nay các công trình thủy lợi ở ĐBSCL chủ yếu được đầu tư theo hình thức bao trong, mục tiêu chính là ngăn mặn. Thực tiễn hiện nay đòi hỏi phải nghiên cứu kỹ để bao ngoài ở một số vị trí phù hợp, chủ động kiểm soát nguồn nước. Điển hình như công trình cống Cái Lớn - Cái Bé là bao ngoài và đã cho thấy hiệu quả rất rõ rệt.

Đối với hệ thống cống Hàm Luông, Vàm Cỏ là những công trình theo hình thức bao ngoài để phát huy vai trò điều tiết mặn ngọt đối với Bến Tre, Tiền Giang, Long An thì trong các quy hoạch ngành đã có trong kế hoạch đầu tư sau năm 2030.

Kết nối nguồn nước các công trình thủy lợi, tăng dung tích trữ các hồ chứa

- Với Tây Nguyên, phần lớn diện tích canh tác, người dân vẫn thường phải khai thác nước ngầm hoặc phụ thuộc hoàn toàn vào nước trời. Vậy, làm thế nào để đảm bảo tương lai bền vững cho ngành nông nghiệp ở vùng đất này?

Tổng diện tích đất sản xuất nông nghiệp vùng Tây Nguyên vào khoảng trên 1,9 triệu ha. Đây là vùng có lượng mưa khá dồi dào. Tuy nhiên, trong điều kiện thời tiết, khí hậu, nguồn nước bình thường, các công trình thủy lợi mới chỉ đảm bảo tưới đạt khoảng 28% diện tích sản xuất.

Để đảm bảo tương lai bền vững cho ngành nông nghiệp ở vùng Tây Nguyên, cần huy động các nguồn lực để hoàn thành đầu tư xây dựng các hồ chứa, đập dâng phục vụ đa mục tiêu, hệ thống kết nối nguồn nước thủy lợi - thủy điện, phát triển hệ thống các hồ nhỏ vệ tinh xung quanh các hồ chứa lớn, hoàn chỉnh, khép kín các công trình thủy lợi từ đầu mối đến kênh mương nội đồng, kết nối hệ thống ao, hồ nhỏ phân tán để trữ nước; kết hợp thực hiện các giải pháp bổ cập nước dưới đất trong mùa mưa để có thêm lượng nước khai thác trong mùa khô.

Trong nhiều trường hợp, phải đầu tư trợm bơm cột nước cao khai thác nước dọc sông phục vụ cây trồng có giá trị kinh tế cao và khai thác nước từ các hồ chứa phục vụ cho công tác chống hạn khi có yêu cầu.

- Tại các tỉnh miền Trung, do địa hình đồi núi đốc nên rất dễ ngập lụt mùa lũ và hạn hán mùa khô? Có biện pháp nào để điều hòa nguồn nước giữa các mùa?

Trong những năm qua, Bộ đã tập trung chỉ đạo, nghiên cứu, xây dựng định hướng một số giải pháp nhằm chủ động tích trữ, điều hòa, phân phối nguồn nước, đáp ứng yêu cầu sử dụng nước phục vụ dân sinh và phát triển kinh tế - xã hội.

Nâng cao dung tích tối đa theo khả năng nguồn nước và địa hình của các hồ chứa hiện có, như các hồ Sông Sào (Nghệ An), Sông Rác (Hà Tĩnh), Vực Tròn (Quảng Trị), Phú Ninh (Đà Nẵng), Núi Ngang (Quảng Ngãi), Đá Bàn (Khánh Hòa)...

Xây dựng các tuyến kết nối, liên kết nguồn nước giữa các công trình thủy lợi (tuyến chuyển nước các hồ Rào Trố - Vực Tròn cấp nước khu kinh tế ven biển phía Bắc tỉnh Quảng Trị; hồ Ô Lâu Thượng - hồ Hòa Mỹ cấp nước cho vùng cát Phong Điền, thành phố Huế; hồ thượng sông Vệ - hồ Đồng Mít cấp nước cho vùng Phù Mỹ - Gia Lai, Phù Cát Quảng Ngãi;...).

Xây dựng mới các hồ chứa có khả năng tích nước lớn, chuyển nước đi xa như: hồ Thác Muối (Nghệ An), Trại Dơi (Hà Tĩnh), Châu Giang, Hói Đá, Sông Nhùng, Bến Đá, Khe Mước - Bến Than (Quảng Trị), Ô Lâu Thượng, Thủy Cam (Huế), Thượng sông Vệ (Quảng Ngãi), La Ngà 3, Ka Pét, Tân Lê, Cà Tót, Sông Tom (Lâm Đồng)...

Xây dựng công trình cống, đập dâng nhằm dâng cao mực nước dòng chính các sông, kiểm soát nguồn nước vùng cửa sông trên dòng chính sông Mã (đập Cảm Hoàng), sông Cà (đập sông Lam), sông Vu Gia - Thu Bồn (đập Vĩnh Điện, công trình điều tiết Quảng Huế).

- Thưa Thứ trưởng, nếu nhìn lại những thành tựu của ngành thủy lợi trong năm qua, theo ông, đâu là những dấu ấn đậm nét nhất? Và, ông kỳ vọng điều gì trong giai đoạn tiếp theo?

Việc làm thủy lợi đã được cha ông ta thực hiện từ thời phong kiến và thực hiện liên tục, đồng hành với quá trình phát triển của đất nước, đã ghi nhận nhiều thành tựu tương đối rõ nét, đã được lịch sử ghi nhận.

Tôi có thể ví dụ, ngay sau giải phóng ở miền Bắc, năm 1955, chúng ta chủ yếu sử dụng lực lượng dân công để xây dựng hệ thông thủy lợi Bắc Hưng Hải, biến vùng đất "sống ngâm da, chết ngâm xương", mùa mưa thì ngập lụt, mùa khô thì hạn hán, thành vùng trọng điểm lương thực với diện tích hơn 100.000 ha.

Ở miền Nam, ngay sau năm 1975, chúng ta đã đầu tư hệ thống thủy lợi để dùng nước cải tạo phèn ở vùng Đồng Tháp Mười, biến từ 1,8 triệu ha đất phèn trở thành vùng đất canh tác nông nghiệp trù phú như hiện nay.

Các điển hình gần đây như tính toán và xây dựng kế hoạch lấy nước phục vụ vụ đông xuân các tỉnh ĐBSH; các dự án đầu tư xây dựng công trình thủy lợi thiết yếu khắp ba miền Bắc - Trung - Nam như đã nêu trên, đã góp phần quan trọng vào thành công trong công tác chỉ đạo điều hành sản xuất nông nghiệp của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, góp phần ổn định trật tự xã hội, tăng trưởng kinh tế quốc gia.

Xin cảm ơn Thứ trưởng!