Việt Nam đang ở giai đoạn tăng tốc công nghiệp hóa với kim ngạch xuất nhập khẩu đạt 681 tỷ USD trong 9 tháng đầu năm, xuất siêu 17 tỷ USD. Ẩn sau con số kỷ lục ấy là thực tế 94% giá trị nhập khẩu vẫn dành cho nguyên liệu, linh kiện và phụ tùng – những lĩnh vực mà công nghiệp hỗ trợ trong nước hoàn toàn có thể đảm nhận nếu đủ năng lực và công nghệ.
Theo Phó Cục trưởng Cục Công nghiệp (Bộ Công Thương) Phạm Văn Quân, đây vừa là thách thức, vừa là cơ hội để Việt Nam chủ động hơn trong sản xuất, tiến tới một nền công nghiệp xanh, tự cường và phát thải thấp - hướng đi tất yếu trong bối cảnh kinh tế thế giới đang chuyển sang mô hình tăng trưởng bền vững.
Phó Cục trưởng Cục Công nghiệp Phạm Văn Quân. Ảnh: VITR.
Từ 2015, Chính phủ đã ban hành Nghị định 111/2015/NĐ-CP, xác định công nghiệp hỗ trợ là nền tảng xương sống của sản xuất quốc gia, đồng thời tạo cơ chế ưu đãi cho doanh nghiệp đầu tư. Đến tháng 7/2025, Nghị định 205/NĐ-CP ra đời với nhiều đổi mới mang tính đột phá, tập trung vào các sản phẩm có giá trị gia tăng cao, hàm lượng công nghệ lớn và thân thiện với môi trường. Đây được xem là một bước chuyển từ phát triển “theo chiều rộng” sang phát triển “theo chiều sâu và xanh”.
Một điểm mới quan trọng là các doanh nghiệp FDI khi muốn hưởng ưu đãi phải liên kết với doanh nghiệp nhỏ và vừa trong nước, hình thành chuỗi cung ứng chung. Cách tiếp cận này không chỉ khuyến khích hợp tác mà còn tạo động lực để doanh nghiệp Việt nâng cấp công nghệ, đạt chuẩn sản xuất toàn cầu và giảm dấu chân carbon, những điều kiện để tham gia vào chuỗi giá trị xanh đang hình thành mạnh mẽ ở châu Âu và Đông Á.
Liên kết là điều kiện tiên quyết, nhưng nền tảng bền vững vẫn nằm ở năng lực nội tại của doanh nghiệp trong nước. Phần lớn doanh nghiệp Việt hiện có quy mô nhỏ, thiếu vốn và công nghệ để đầu tư chiều sâu, trong khi yêu cầu về năng suất, an toàn môi trường và tiết kiệm năng lượng ngày càng khắt khe.
Để tháo gỡ, Bộ Công Thương đã xây dựng mạng lưới trung tâm hỗ trợ phát triển công nghiệp, nơi doanh nghiệp được tư vấn, thử nghiệm sản phẩm và tiếp cận công nghệ mới trước khi thương mại hóa. Cùng với đó là các chương trình đào tạo kỹ sư, chuyển giao công nghệ xanh, kết nối thị trường quốc tế và ưu đãi thuế cho doanh nghiệp đầu tư vào sản xuất sạch. Các trung tâm này được xem như “vườn ươm xanh”, nơi công nghệ, ý tưởng và tiêu chuẩn môi trường được kết nối với nhu cầu của doanh nghiệp thực tế.
Theo Nghị định 205, doanh nghiệp tham gia vào hệ thống trung tâm được hỗ trợ một phần hoặc toàn bộ chi phí nghiên cứu, thiết kế, thử nghiệm, giúp giảm đáng kể gánh nặng đầu tư ban đầu. Đây là tiền đề để doanh nghiệp Việt mạnh dạn đổi mới công nghệ, phát triển vật liệu mới, sản phẩm tiết kiệm năng lượng và thân thiện môi trường.
Về tín dụng, Bộ Công Thương đang phối hợp với các ngân hàng chính sách để giảm lãi suất cho vay đối với doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ, đồng thời chuẩn bị thành lập Quỹ phát triển công nghiệp chiến lược và Quỹ công nghiệp nền tảng, tạo nguồn vốn dài hạn cho các dự án công nghệ cao và dự án xanh. Hai quỹ này sẽ ưu tiên cho doanh nghiệp đầu tư dây chuyền sản xuất tiết kiệm năng lượng, xử lý khí thải và tái chế chất thải công nghiệp, phù hợp với cam kết của Việt Nam về phát thải ròng bằng 0 vào 2050.
Công nghiệp hỗ trợ được xem là lực đẩy cho quá trình chuyển đổi xanh quốc gia. Ảnh: MOIT.
Yêu cầu về môi trường cũng từng bước được đặt ra như một tiêu chuẩn bắt buộc. Doanh nghiệp muốn nhận hỗ trợ phải tuân thủ đầy đủ quy định về an toàn lao động, quy trình công nghệ, phòng cháy chữa cháy và bảo vệ môi trường. Việc sản xuất sạch, sử dụng năng lượng tái tạo, giảm phát thải khí nhà kính không chỉ giúp doanh nghiệp đủ điều kiện hưởng ưu đãi mà còn là “giấy thông hành xanh” khi tham gia vào các chuỗi cung ứng toàn cầu ngày càng đề cao tính bền vững.
Ông Quân nhìn nhận, thể chế chính sách đang trở thành lợi thế cạnh tranh mới của Việt Nam. Việc ban hành và cập nhật các nghị quyết lớn như Nghị quyết 57 và 68 của Bộ Chính trị đã mở ra không gian phát triển đồng bộ cho công nghiệp nền tảng, công nghiệp chiến lược và công nghiệp hỗ trợ. Bộ Công Thương đang hoàn thiện dự thảo Luật Công nghiệp trọng điểm, nhằm cụ thể hóa chủ trương phát triển nền công nghiệp hiện đại, tự chủ, gắn liền với đổi mới sáng tạo và chuyển đổi xanh.
Dù vậy, chính sách vẫn cần thêm thời gian thẩm thấu. Không ít doanh nghiệp nhỏ và vừa còn gặp khó khi tiếp cận ưu đãi do thiếu thông tin hoặc nguồn lực pháp lý. Để khắc phục, Bộ Công Thương đã thành lập Trung tâm hỗ trợ phát triển công nghiệp, nơi doanh nghiệp được tư vấn cụ thể về các chương trình ưu đãi, tiêu chuẩn môi trường, an toàn sản xuất và quy trình pháp lý.
Bên cạnh đó, Bộ Công Thương đang đề xuất thành lập quỹ phát triển công nghiệp quy mô tương đương 1% GDP, dành riêng cho doanh nghiệp đổi mới công nghệ và đầu tư xanh. Quỹ này sẽ có cơ chế vay linh hoạt, rút ngắn thủ tục, đồng thời cho phép địa phương tham gia thẩm định dự án, đảm bảo nguồn vốn đến đúng nơi, đúng nhu cầu. Khi dòng vốn được phân cấp và giải ngân kịp thời, doanh nghiệp sẽ có thêm điều kiện đầu tư dây chuyền sạch, tự động hóa, sản xuất vật liệu sinh học và mở rộng quy mô theo hướng bền vững.
Việc phân quyền mạnh mẽ cho địa phương được kỳ vọng giúp chính quyền cơ sở chủ động hơn trong việc hỗ trợ doanh nghiệp. Mỗi tỉnh, thành phố có thể căn cứ vào đặc thù công nghiệp của mình để chọn mô hình phù hợp, từ đào tạo nhân lực kỹ thuật cao đến hỗ trợ chuyển đổi số và chứng nhận sản phẩm xanh.
Theo định hướng của Bộ Công Thương, công nghiệp hỗ trợ không chỉ là mắt xích của tăng trưởng, mà còn là lực đẩy cho quá trình chuyển đổi xanh quốc gia. Các hoạt động xúc tiến đầu tư, hội thảo, kết nối doanh nghiệp FDI với doanh nghiệp nội địa, nghiên cứu đổi mới công nghệ và hợp tác quốc tế đang được triển khai rộng khắp, tạo nền tảng cho Việt Nam tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu.
Từ chủ trương đến hành động, mục tiêu đặt ra là xây dựng mạng lưới doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ đủ mạnh, cạnh tranh khu vực, làm chủ công nghệ và tuân thủ chuẩn môi trường. Với quyết tâm thể chế hóa nhanh, hỗ trợ kịp thời và đồng hành cùng doanh nghiệp, các chính sách mới của Chính phủ và Bộ Công Thương đang mở đường cho một giai đoạn phát triển mới, nơi công nghiệp hỗ trợ không chỉ đóng góp cho tăng trưởng mà còn trở thành động lực của nền sản xuất xanh, tự chủ và bền vững.
Năm 2025, Bộ Công Thương đặt mục tiêu hình thành ít nhất 5 trung tâm hỗ trợ phát triển công nghiệp trọng điểm vùng, tập trung vào chuyển đổi xanh, cơ khí chính xác và vật liệu mới.
