REDD+ là gì và vì sao Brazil đi đầu?
REDD+ nghe phức tạp, nhưng ý tưởng lại rất giản dị: nếu các nước giữ được rừng, giảm chặt phá, họ sẽ được trả tiền cho công sức đó. Cơ chế này được đưa ra tại hội nghị khí hậu Bali năm 2007 (COP13).
Brazil là nước tiên phong biến ý tưởng thành hành động. Năm 2008, nước này lập Quỹ Amazon - quỹ đầu tiên trên thế giới nhận tiền từ các nước phát triển rồi phân bổ lại để bảo vệ rừng và hỗ trợ sinh kế bền vững. Sau đó, Brazil còn ban hành chiến lược REDD+ quốc gia và khung pháp lý cho các bang như Acre hay Mato Grosso. Nói cách khác, đây không phải “thử nghiệm mới toanh”, mà là chính sách đã vận hành gần hai thập kỷ.
Điểm mới hiện nay nằm ở tài chính. Trước kia, Brazil chủ yếu nhận tài trợ công. Giờ đây, nước này đang thử nghiệm một hướng đi bổ sung: bán tín chỉ carbon cấp vùng theo chuẩn quốc tế. Nhờ đó, không chỉ chính phủ mà cả doanh nghiệp, quỹ đầu tư cũng có thể tham gia, miễn là tuân thủ nguyên tắc minh bạch và bảo vệ rừng.
Rừng Amazon xanh thẳm là lá phổi của hành tinh và cũng là trung tâm của cơ chế REDD+. Ảnh: Rhett Ayers Butler.
Vì sao REDD+ cấp vùng khác với dự án tư nhân nhỏ lẻ?
Nhiều người hay nhầm lẫn giữa REDD+ cấp vùng với các dự án nhỏ do tư nhân triển khai. Thực tế đây là hai hoạt động khác nhau hoàn toàn.
REDD+ cấp vùng do chính quyền bang hoặc quốc gia quản lý. Họ theo dõi cả vùng rừng, và chỉ khi tổng thể giảm phá rừng thì mới được tính là kết quả. Người dân, cộng đồng bản địa hay nông dân nhỏ đều tham gia qua các chương trình khuyến khích giữ rừng, canh tác bền vững hoặc tăng cường quản lý đất.
Ngược lại, các dự án tư nhân thường áp dụng cho một khu đất nhỏ, dựa trên giả định “nếu không có dự án thì rừng sẽ mất đi thế nào”. Chính những giả định này dễ gây tranh cãi vì khó chứng minh.
Cộng đồng bản địa tại Amazon tiến hành kiểm tra và đánh dấu cây rừng để theo dõi thay đổi sinh khối và giám sát rừng (một thực hành điển hình trong REDD+ cấp vùng). Ảnh: ProAmazonia.
Một ngộ nhận nữa là REDD+ sẽ “thưởng” cho nơi phá rừng nhiều nhất. Thực tế thì không dù những nỗ lực khôi phục vùng rừng nghèo sẽ được tính nhiều tín chỉ carbon. Thực tế, tín chỉ chỉ được tạo ra khi có giảm phát thải được đo đếm rõ ràng so với quá khứ. Những vùng vốn ít phá rừng, như đất của người bản địa, tuy không tạo nhiều tín chỉ, nhưng vẫn được nhận hỗ trợ thông qua cơ chế chia sẻ lợi ích. Đây cũng là cách để công nhận công lao “giữ rừng từ ngàn đời” của họ.
REDD+ là công cụ chiến lược, không xâm phạm quyền đất
Một điểm quan trọng: REDD+ cấp vùng không hề lấy đất của ai. Nó không bắt buộc ký hợp đồng ràng buộc, cũng không thay đổi quyền sở hữu đất. Người dân vẫn toàn quyền sử dụng đất và rừng, miễn là tuân thủ luật môi trường vốn đã có sẵn.
Tiền từ REDD+ không đủ thay thế ngân sách quốc gia, nhưng lại rất hữu ích: giúp cộng đồng nông thôn phát triển sinh kế xanh, hỗ trợ người bản địa và nông dân nhỏ tiếp cận nguồn vốn mà bình thường khó chạm tới.
Các bang của Brazil, như Tocantins, đang vận hành chương trình giảm phát thải rừng ở quy mô vùng, trong đó mọi giao dịch tín chỉ đều tuân thủ khung pháp lý bảo đảm quyền sử dụng đất của người dân. Ảnh: Antonio Goncalves.
Brazil cũng đặt ra luật rõ ràng: cấm bán trước tín chỉ chưa tồn tại. Chỉ hợp đồng “có điều kiện” - tức chỉ được thanh toán sau khi giảm phát thải được xác minh - mới hợp pháp. Nhờ vậy, thị trường duy trì được sự công bằng và niềm tin.
Nói dễ hiểu, REDD+ cấp vùng giống như một “giao kèo xanh”: nếu một quốc gia giữ được rừng, thế giới sẽ hỗ trợ tài chính để họ phát triển bền vững. Nó không thay thế trách nhiệm của chính phủ trong giáo dục, y tế, mà bổ sung bằng cách tạo thêm động lực để rừng được bảo vệ lâu dài.
Trong bối cảnh khẩn cấp chống mất rừng, kinh nghiệm của Brazil cho thấy đây là một lối đi khả thi: minh bạch, khoa học, có sự tham gia của nhiều bên. Vấn đề chỉ là chúng ta cần hiểu đúng bản chất, thay vì bị dẫn dắt bởi những thông tin nửa vời hay so sánh khập khiễng.
