Bài 1: Khẳng định vị thế cơ quan nghiên cứu đầu ngành về đo đạc bản đồ

Nhân dịp kỷ niệm 30 xây dựng và phát triển Viện Khoa học Đo đạc và Bản đồ (9/7/1994 - 9/7/2024), Báo TN&MT đã có cuộc trao đổi với TS. Nguyễn Phi Sơn, Viện trưởng Viện Khoa học Đo đạc và Bản đồ về những thành tựu đạt được trong chặng đường đã qua và chiến lược, định hướng phát triển của Viện trong thời gian tới.

PV: Năm 2024 đánh dấu cột mốc 30 năm hình thành và phát triển của Viện Khoa học Đo đạc và Bản đồ. 30 năm phát triển của Viện gắn với nhiều nhiệm vụ lớn của ngành TN&MT nói riêng, của đất nước nói chung. Xin ông cho biết những nét khái quát của Viện trong chặng đường đã qua?

TS. Nguyễn Phi Sơn: Viện Khoa học Đo đạc và bản đồ tiền thân là Viện Khoa học và Công nghệ Địa chính được thành lập ngày 09/7/1994 theo Quyết định số 413/QĐ/TCĐC của Tổng cục trưởng Tổng cục Địa chính trên cơ sở kết hợp Liên hiệp Khoa học sản xuất Trắc địa và Bản đồ và Đội bay chụp của Trung tâm Tư liệu Đo đạc và Bản đồ. Viện Khoa học và Công nghệ Địa chính là một trong 43 Viện Nghiên cứu khoa học của Nhà nước.

Sau khi thành lập Bộ TN&MT (05/8/2002), Viện Nghiên cứu Địa chính là đơn vị trực thuộc Bộ TN&MT với chức năng, quyền hạn và cơ cấu tổ chức được thực hiện theo Quyết định số 11/2004/QĐ-BTNMT ngày 16/6/2004.

Đến năm 2006, Viện nghiên cứu Địa chính được đổi tên thành Viện Khoa học Đo đạc và Bản đồ theo Quyết định 1238/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ.

Theo quyết định số 3080/QĐ-BGDĐT ngày 28/7/2011 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo, Viện được bổ sung thêm chức năng đào tạo trình độ Tiến sĩ kỹ thuật trắc địa và bản đồ và bắt tuyển nghiên cứu sinh ngành kỹ thuật Trắc địa bản đồ từ năm 2012.

Ngày 09/01/2024, theo Quyết định 68/QĐ-BTNMT của Bộ trưởng Bộ TN&MT, Viện Khoa học Đo đạc và Bản đồ là đơn vị sự nghiệp khoa học công lập, có chức năng nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ về đo đạc và bản đồ; đào tạo trình độ tiến sĩ kỹ thuật trắc địa và bản đồ.

Với 3 lần đổi tên, Viện luôn giữ vững vai trò là Viện nghiên cứu hàng đầu của lĩnh vực đo đạc và bản đồ. Các sản phẩm nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ của Viện đã được triển khai rộng rãi, áp dụng hiệu quả vào thực tiễn, khẳng định được vai trò vị thế của Viện và góp phần vào sự phát triển của của ngành TN&MT.

Thời kỳ đầu thành lập, nguồn lực cán bộ khoa học trên đại học của Viện Khoa học và Công nghệ Địa chính khi đó chỉ có 03 Tiến sỹ và 01 TSKH. Các đơn vị nghiên cứu khoa học mới chỉ có 02 bộ môn nghiên cứu khoa học là Bộ môn địa chính và Bộ môn GIS – công nghệ thông tin.

Trải qua thời gian, đến nay, Viện đã phát triển vượt bậc về chất lượng nguồn nhân lực với tổng số cán bộ là 175 người, bao gồm 01 PGS.TSKH, 07 Tiến sỹ, 52 Thạc sỹ, 96 cán bộ đại học. Với tiềm lực khoa học công nghệ ngày càng vững mạnh về chất lượng, Viện Khoa học Đo đạc và Bản đồ đã và đang khẳng định được vai trò là đơn vị nghiên cứu đầu ngành của lĩnh vực Đo đạc và Bản đồ Việt Nam.

PV: Trong hành trình 3 thập kỷ xây dựng và phát triển, Viện Khoa học Đo đạc và Bản đồ đã tạo được thương hiệu uy tín, góp phần thiết thực vào sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Nhìn lại hành trình 30 năm qua của Viện, theo ông, đâu là những điểm nhấn trên hành trình đó?

TS. Nguyễn Phi Sơn: Trải qua 30 năm xây dựng và trưởng thành, Viện Khoa học Đo đạc và Bản đồ đã nghiên cứu nhiều kỹ thuật, ứng dụng nhiều công nghệ; đào tạo được nguồn nhân lực chất lượng cao phục vụ công tác điều tra cơ bản, số hóa dữ liệu không gian, trên biển, trên không, vẽ nên dáng hình Tổ quốc, góp phần khẳng định chủ quyền lãnh thổ, đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội, quản lý tài nguyên thiên nhiên, phòng chống thiên tai và bảo vệ môi trường.

Trong lĩnh vực nghiên cứu khoa học, Viện là đơn vị tiên phong trong việc triển khai ứng dụng nhiều công nghệ mới, hiện đại vào công tác điều tra cơ bản TNMT. Các sản phẩm nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ của Viện đã được triển khai rộng rãi, áp dụng hiệu quả vào thực tiễn, góp phần quan trọng vào sự phát triển của ngành TN&MT.

Bên cạnh đó, Viện cũng đóng vai trò quan trọng trong xây dựng hệ thống văn bản quy phạm pháp luật, tiêu chuẩn quy chuẩn kỹ thuật, định mức kinh tế-kỹ thuật, góp phần tạo môi trường pháp lý thuận lợi cho hoạt động quản lý nhà nước và sản xuất kinh doanh trong lĩnh vực đo đạc bản đồ.

Trong hợp tác quốc tế, Viện đã từng bước thiết lập và mở rộng quan hệ với các đối tác truyền thống và mới trên nhiều lĩnh vực. Viện cũng tích cực hội nhập quốc tế thông qua việc tổ chức và tham gia nhiều hội nghị, hội thảo khoa học lớn, tạo dựng uy tín và vị thế ngày càng cao của ngành đo đạc bản đồ Việt Nam trong khu vực và trên thế giới.

Đặc biệt, Viện đã trở thành đơn vị tiên phong trong đào tạo nguồn nhân lực trình độ tiến sĩ về đo đạc bản đồ, góp phần phát triển đội ngũ chuyên gia, nhà khoa học đầu ngành cho lĩnh vực đo đạc - bản đồ và cho ngành TN&MT. Các chương trình đào tạo sau đại học của Viện luôn gắn với nghiên cứu, ứng dụng thực tiễn, bắt kịp với xu hướng phát triển của khoa học công nghệ.

PV: Tiếp tục phát huy những kết quả đạt được và những thành tựu trong 30 năm qua, Viện Khoa học Đo đạc và Bản đồ đã xây dựng định hướng chiến lược phát triển cụ thể như thế nào để hướng đến những đỉnh cao mới trong sự nghiệp nghiên cứu khoa học, đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao, đóng góp xứng đáng cho sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước trong thời kỳ hội nhập và phát triển, thưa ông?

TS. Nguyễn Phi Sơn: Bước sang giai đoạn mới, khoa học công nghệ ngày càng phát triển mạnh mẽ. Hàng loạt công nghệ mới trên thế giới đang mở ra cơ hội hiện đại hóa ngành đo đạc và bản đồ tại Việt Nam. Đó vừa là thời cơ vừa là thách thức đối với Viện.

Trước bối cảnh mới, lãnh đạo Viện tiếp tục phát huy truyền thống quý báu 30 năm qua, hướng đến những đỉnh cao mới trong sự nghiệp nghiên cứu khoa học, đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao. Theo đó, thời gian tới, Viện sẽ tập trung mở rộng phạm vi hoạt động về chuyển giao công nghệ, ứng dụng mạnh mẽ các kết quả nghiên cứu vào thực tiễn, nâng cao vị thế của công nghệ đo đạc bản đồ.

Cùng với đó, Viện sẽ tiếp tục chú trọng nâng cao chất lượng nguồn nhân lực thông qua đào tạo, tuyển dụng, trọng dụng người tài. Tiếp đến là tăng cường liên kết với các viện nghiên cứu, trường đại học, doanh nghiệp trong và ngoài nước để chuyển giao, ứng dụng các công nghệ mới nhất phục vụ công tác điều tra cơ bản một cách hiệu quả nhất.

Hơn nữa, trong bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0, Viện sẽ tiếp tục phát triển các hướng nghiên cứu mũi nhọn như trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn, IoT... để tạo ra các sản phẩm dữ liệu và công nghệ đột phá, có khả năng thương mại hóa, góp phần thúc đẩy sự phát triển ngành TN&MT nói riêng và sự phát triển bền vững của đất nước nói chung.

Nguyễn Thủy (thực hiện)

Bài 2: Khoa học công nghệ đo đạc bản đồ: Vì mục tiêu phát triển bền vững

Để bắt kịp xu thế khoa học công nghệ mới, ngành đo đạc bản đồ đã có những "bước tiến" xa so với thời điểm vài thập niên trước đây. Nhiều công nghệ mới mang tính cách mạng đã ra đời góp phần nâng cao đáng kể hiệu quả trong công tác đo đạc, điều tra cơ bản.

Phục vụ đắc lực cho công tác quản lý nhà nước

Theo bà Nguyễn Thị Thanh Hương, Phó Viện trưởng Viện Khoa học Đo đạc và Bản đồ, 30 năm qua, Viện Khoa học Đo đạc và Bản đồ đã thực hiện thành công hàng trăm đề tài nghiên cứu, tạo nền tảng khoa học, dữ liệu quan trọng cho sự phát triển của ngành đo đạc bản đồ, địa chính. Nhiều kết quả nghiên cứu của Viện đã được ứng dụng rộng rãi trong thực tiễn giúp nâng cao năng lực quản lý nhà nước, tạo ra công cụ và giải pháp hữu hiệu cho nhiều lĩnh vực của đời sống kinh tế - xã hội.

Bức tranh tổng quan về những thành tựu khoa học công nghệ của Viện gắn liền với 3 giai đoạn phát triển. Theo đó, từ những năm đầu thành lập, giai đoạn 1994-2004, Viện đã chú trọng triển khai các đề tài nghiên cứu tạo nền móng cho sự phát triển lâu dài. Ở cấp Nhà nước, có 2 đề tài nổi bật là: "Nghiên cứu cơ sở khoa học xây dựng hạ tầng kỹ thuật thông tin địa lý phục vụ hợp tác giải quyết một số vấn đề cơ bản về khoa học Trái đất trên lãnh thổ Việt Nam, khu vực và toàn cầu" và "Nghiên cứu xây dựng mô hình cơ sở dữ liệu quản lý đất đai cấp tỉnh" và 51 đề tài cấp bộ, ngành được triển khai.

Các kết quả nổi bật trong giai đoạn này tập trung vào việc cung cấp các luận cứ khoa học, quy trình công nghệ phục vụ xây dựng văn bản quy phạm pháp luật và nâng cao hiệu quả công tác quản lý nhà nước về đo đạc bản đồ và địa chính. Bên cạnh đó, một số nghiên cứu đã góp phần hoàn thiện cơ sở dữ liệu không gian như mô hình số độ cao DEM, hệ thống thông tin địa lý phục vụ phòng chống lũ lụt, khắc phục hạn chế của bản đồ địa hình.

Bước sang thập kỷ thứ 2, giai đoạn 2005-2014, Viện triển khai 1 đề tài nghiên cứu cấp Nhà nước, 47 đề tài cấp Bộ và 21 đề tài cấp cơ sở. Nhiều đề tài có kết quả ý nghĩa thực tiễn cao. Một trong những thành tựu quan trọng là việc đề xuất và ứng dụng nhiều phương pháp, quy trình kỹ thuật tiên tiến trong lĩnh vực đo đạc và bản đồ như: Ứng dụng công nghệ tiên tiến (LiDAR, GPS động), tích hợp dữ liệu đa ngành, xây dựng cơ sở dữ liệu. Những kết quả này đã được chuyển giao và ứng dụng hiệu quả vào thực tiễn sản xuất.

Tiếp đến giai đoạn 2015-2024, các công trình nghiên cứu khoa học của Viện tiếp tục được phát triển mạnh mẽ cả về số lượng và chất lượng; tính ứng dụng của các nghiên cứu được nâng lên rõ rệt.

Ở cấp nhà nước, Viện thực hiện 2 đề tài cấp quốc gia về ứng dụng viễn thám, địa tin học quản lý biến động tài nguyên, cung cấp công cụ giám sát sử dụng đất, hệ thống cơ sở dữ liệu giám sát tài nguyên đất (đã đạt loại xuất sắc của chương trình khoa học và công nghệ BĐKH/2016-2020 và đã được Bộ trưởng tặng Bằng khen), tiêu chí đánh giá suy thoái rừng ngập mặn. Kết quả nổi bật là chuyển giao mô hình giám sát biến động tài nguyên đất cho Sở TN&MT tỉnh Quảng Ninh, xây dựng bản đồ chất lượng và suy thoái rừng ngập mặn qua các thời kỳ tại Quảng Ninh và Cà Mau, đề xuất các giải pháp bảo tồn, phục hồi.

Cùng trong giai đoạn này Viện đã triển khai ứng dụng nhiều công nghệ mới, hiện đại trong công tác điều tra cơ bản TN&MT. Cụ thể như việc sử dụng công nghệ trí thông minh nhân tạo (GeoAI), GIS, viễn thám, thiết kế, chế tạo thiết bị thu nhận (GNSS, quan trắc tiếng ồn, UAV, USV…) và các phần mềm đi kèm để giám sát hiện trạng tài nguyên đất, nước; nghiên cứu, phát triển, ứng dụng công nghệ UAV, Georadar, LiDAR mobile mapping trong đo đạc và thành lập bản đồ, tổng quát hóa bản đồ.

Nhiều nghiên cứu đi sâu phân tích cơ sở khoa học làm tiền đề cho việc xây dựng các tiêu chuẩn kỹ thuật, quy định quản lý như chuẩn dữ liệu nền địa lý, định mức kinh tế kỹ thuật trong thành lập bản đồ địa hình, bản đồ và cơ sở dữ liệu địa chính 3D, bản đồ công trình ngầm.

Đáng chú ý là việc hoàn thiện hệ quy chiếu và hệ tọa độ quốc gia được chú trọng đẩy mạnh, thông qua các nghiên cứu về hệ tọa độ động lực, hệ thống độ cao hiện đại, cơ sở dữ liệu dị thường trọng lực quốc gia.

Sự cống hiến cho nghiên cứu khoa học của lĩnh vực đo đạc và bản đồ đã được Bộ trưởng Bộ TN&MT tặng nhiều bằng khen: Như cụm công trình về nghiên cứu xây dựng và hoàn thiện mạng lưới trọng quốc gia đã được bình xét là 1 trong 10 sự kiện của ngành TN&MT năm 2014. Đề tài “Nghiên cứu ứng dụng công nghệ hiện đại trong xây dựng mô hình quản lý biến động tài nguyên; hoàn thiện công cụ quản lý và nâng cao năng lực giám sát biến động sử dụng đất” đạt giải xuất sắc tại Hội nghị Tổng kết đánh giá tình hình triển khai thực hiện chương trình Khoa học và Công nghệ ứng phó với biến đổi khí hậu, quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường giai đoạn 2016 - 2020.

Đặc biệt, năm 2021, Công trình “Bộ sách khoa học kỹ thuật phục vụ đào tạo tiến sỹ ngành kỹ thuật đo đạc và bản đồ” của PGS.TSKH Hà Minh Hòa đã đạt giải A trong đợt xét giải thưởng KH&CN ngành TN&MT lần thứ nhất và sau đó, công trình đã được vinh danh trong sách Vàng Việt Nam năm 2021.

Thúc đẩy tiềm lực khoa học công nghệ đo đạc bản đồ

Trong bối cảnh hiện nay, với sự phát triển nhanh chóng của khoa học và công nghệ thế giới, lĩnh vực đo đạc và bản đồ đã có những thay đổi đáng kể trong việc tạo lập, duy trì hạ tầng kỹ thuật hiện đại và thu nhận, xử lý, cung cấp các sản phẩm, dữ liệu đo đạc và bản đồ với độ chính xác cao. Vì vậy, phát triển khoa học và công nghệ trong lĩnh vực đo đạc và bản đồ là yêu cầu quan trọng để đảm bảo sự phát triển của lĩnh vực đo đạc và bản đồ. Đồng thời, khoa học và công nghệ cũng đã được xác định là then chốt trong phát triển kinh tế - xã hội của đất nước trong điều kiện thế giới đang áp dụng những thành tựu to lớn của cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0.

Chính vì vậy, theo bà Nguyễn Thị Thanh Hương, trong giai đoạn tới, định hướng nghiên cứu khoa học công nghệ của Viện Khoa học Đo đạc và Bản đồ sẽ tập trung đẩy mạnh nghiên cứu ứng dụng các thành tựu mới của công nghệ ảnh số, công nghệ bay quét LiDAR, công nghệ viễn thám, công nghệ GIS, công nghệ GNSS để hiện đại hóa quy trình xây dựng, cập nhật cơ sở dữ liệu nền địa lý quốc gia, thành lập, cập nhật bản đồ địa hình quốc gia đảm bảo dữ liệu nền địa lý phải được cung cấp chính xác, đầy đủ và kịp thời; nghiên cứu ứng dụng công nghệ GNSS động để xác định vị trí tọa độ, độ cao chính xác cho đo đạc bản đồ, các ngành và cộng đồng xã hội; nghiên cứu ứng dụng công nghệ thông tin, công nghệ GIS trong lưu trữ và xử lý khối lượng lớn dữ liệu không gian địa lý thu nhận từ nhiều nguồn khác nhau theo thời gian thực phục vụ thành lập bản đồ 3D, 4D.

Cùng với đó, Viện cũng sẽ nghiên cứu để xây dựng và phát triển hạ tầng dữ liệu không gian địa lý quốc gia, trong đó, trọng tâm là nghiên cứu xây dựng cơ chế, chính sách liên quan đến việc thu nhận, lưu trữ, cập nhật, tích hợp và chia sẻ dữ liệu không gian địa lý; xây dựng các cơ chế, chính sách khuyến khích sự tham gia của khối tư nhân, cộng đồng trong việc phát triển các dịch vụ liên quan đến dữ liệu không gian địa lý, tạo ra các sản phẩm đa dạng phục vụ xã hội; nghiên cứu xây dựng các tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật về hạ tầng dữ liệu không gian địa lý; nghiên cứu phát triển ứng dụng, khai thác hiệu quả hạ tầng dữ liệu không gian địa lý…

Bài 3: Bắt kịp xu thế khoa học công nghệ đo đạc và bản đồ

Những năm gần đây, trí tuệ nhân tạo (AI) đã phát triển nhanh chóng, đặc biệt sự kết hợp giữa AI và GIS (GeoAI) đang mở ra những khả năng to lớn, nâng cao năng suất và chất lượng công việc, đáp ứng nhanh chóng yêu cầu của người dùng, đem lại những ứng dụng đáng kinh ngạc trong nhiều lĩnh vực khác nhau.

Nắm bắt cơ hội đó, thời gian qua, Viện Khoa học Đo đạc và Bản đồ đã nghiên cứu, phát triển các ứng dụng mới, sản phẩm mới trong lĩnh vực đo đạc bản đồ.

TS Nguyễn Thanh Thủy - Trưởng phòng Khoa học, đào tạo, hợp tác quốc tế và tạp chí, Viện Khoa học đo đạc và bản đồ cho biết, thông qua các đề tài khoa học, các chuyên gia, các nhà khoa học xác lập được những lí luận thực tiễn, là cơ sở để khoa học công nghệ ngành Đo đạc và Bản đồ có những bước đi đúng đắn đảm bảo phù hợp với sự phát triển chung của GeoAI trên thế giới gắn liền với việc phát triển kinh tế - xã hội, quản lý tài nguyên, bảo vệ môi trường.

Ở Việt Nam, Chiến lược phát triển ngành Đo đạc và bản đồ Việt Nam và xây dựng hạ tầng dữ liệu không gian địa lý quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 đã được Chính phủ phê duyệt tại Nghị quyết số 40/NQ-CP ngày 27/3/2023.

Chiến lược đã đề cập tới việc lựa chọn ưu tiên nghiên cứu một số công nghệ lõi như: điện toán đám mây, trí tuệ nhân tạo, phân tích dữ liệu lớn trong thu nhận, cập nhật, xử lý và cung cấp thông tin, dữ liệu, sản phẩm đo đạc bản đồ và hạ tầng dữ liệu không gian địa lý quốc gia - đây chính là định hướng quan trọng để phát triển hạ tầng dữ liệu không gian địa lý quốc gia làm nền tảng quan trọng và cơ bản, cung cấp dịch vụ dữ liệu không gian địa lý cho các ngành, lĩnh vực đáp ứng yêu cầu quản lý nhà nước, phục vụ chuyển đổi số, xây dựng Chính phủ điện tử, hướng tới Chính phủ số, nền kinh tế số, xã hội số và đô thị thông minh.

Chính vì vậy, việc nghiên cứu việc sử dụng AI trong GIS tại Việt Nam là nhiệm vụ ưu tiên hàng đầu được các nhà khoa học quan tâm, nghiên cứu và đẩy mạnh triển khai thực hiện trong thời gian tới.

Trước mắt, Ths. Nguyễn Thanh Thủy cho rằng, ưu tiên hàng đầu là việc đào tạo, phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao cho ngành đo đạc bản đồ để tiếp cận công nghệ cao trên thế giới. Bên cạnh đó, các doanh nghiệp, tổ chức cá nhân cần phải đổi mới công nghệ, đầu tư nguồn lực để bắt kịp với xu hướng... Để làm được điều này cần kết hợp hiệu quả nhanh, gọn giữa "ba nhà": Khoa học công nghệ - Nhà nước - Doanh nghiệp". Đây chính là những bước đi đúng đắn đảm bảo phù hợp với sự phát triển chung của GeoAI trên thế giới gắn liền với việc phát triển kinh tế - xã hội, quản lý tài nguyên, bảo vệ môi trường tại Việt Nam.