Xử lý rác thải đô thị: [Bài 2] Biến rác thành năng lượng xanh

Rác thải - nguồn năng lượng xanh

Theo thống kê của Sở Nông nghiệp và Môi trường TP.HCM, mỗi ngày, toàn thành phố phát sinh khoảng 14.000 tấn rác thải sinh hoạt. Trong đó, riêng khu vực TP.HCM (trước sáp nhập) chiếm khoảng 10.500 tấn/ngày, khu vực Bình Dương cũ khoảng 2.400 tấn và khu vực Bà Rịa -Vũng Tàu cũ khoảng 1.100 tấn. Lượng rác thải sinh hoạt tăng nhanh, nhưng việc xử lý rác vẫn theo cách cũ. Trong đó, 70% là chôn lấp, 30% được tái chế và đốt công nghệ cũ.

Phân tích về công tác xử lý rác thải tại TP.HCM, nhiều chuyên gia cho rằng, trong số 30% rác tái chế có tới 50% lượng rác không xử lý hết vẫn phải đem chôn lấp, nguy cơ ô nhiễm thứ phát và không đảm bảo thực hiện mục tiêu giảm thiểu ô nhiễm đã đặt ra.

Trong khi đó, Việt Nam đã cam kết tại COP26 và COP28 đến năm 2050, phát thải ròng bằng 0. Muốn đạt được điều đó, phải chuyển đổi mô hình xử lý rác từ chôn lấp sang công nghệ cao, có chính sách khuyến khích đầu tư, quan trọng nhất là thay đổi nhận thức của cộng đồng.

TS. Phạm Viết Thuận - Viện trưởng Viện kinh tế tài nguyên và môi trường TP.HCM nhấn mạnh, nếu biết biến rác thành năng lượng thì không chỉ giảm ô nhiễm mà còn tạo ra nguồn năng lượng tái tạo, thân thiện với môi trường, góp phần vào mục tiêu phát thải ròng bằng 0 - Net Zero 2050 mà Việt Nam đã cam kết.

Theo TS. Phạm Viết Thuận, TP.HCM hiện là trung tâm kinh tế - xã hội lớn nhất cả nước, với gần 14 triệu dân nên lượng rác thải sinh hoạt thải ra môi trường mỗi ngày là con số không nhỏ. Tốc độ đô thị hóa, tăng dân số cơ học và mở rộng khu công nghiệp khiến lượng rác tăng trung bình 6-8% mỗi năm. Dù vậy, 85% rác vẫn được xử lý bằng phương pháp chôn lấp, chủ yếu tại hai khu vực lớn: Đa Phước (huyện Bình Chánh cũ) và Phước Hiệp (huyện Củ Chi cũ), tỉnh Bình Dương và Bà Rịa - Vũng Tàu cũ.

Phương pháp này đang tiêu tốn diện tích đất khổng lồ với khoảng 300ha cho mỗi bãi rác, gây phát sinh khí CH4 (metan) - loại khí có hiệu ứng nhà kính gấp 28 lần CO2. Ngoài ra, nước rỉ rác thấm xuống đất, ô nhiễm nguồn nước ngầm, tạo mùi hôi kéo dài hàng chục năm.

“Rác thải không là gánh nặng mà là nguồn tài nguyên chiến lược cho một nền kinh tế xanh. Nếu biết quy hoạch và đầu tư đúng hướng, Việt Nam hoàn toàn có thể biến thách thức môi trường thành cơ hội năng lượng, góp phần xây dựng tương lai xanh cho các thế hệ sau” TS. Phạm Viết Thuận nhận định.

Cần nhiều giải pháp thực tiễn

Để mô hình “biến rác thành năng lượng xanh” đi vào thực tiễn, nhiều chuyên gia cho rằng, cần có chính sách rõ ràng như: hoàn thiện chính sách ưu đãi thuế, giá điện, tín dụng xanh cho các dự án đốt rác phát điện. Đồng thời, phát triển chuỗi công nghiệp hỗ trợ WtE - từ thu gom, vận chuyển, phân loại, đến tái chế tro xỉ. Bên cạnh đó, cần xây dựng "Hệ sinh thái kinh tế tuần hoàn rác thải" - liên kết nhà nước, doanh nghiệp, khoa học và cộng đồng. Đặc biệt là, tăng cường truyền thông - giáo dục cộng đồng, biến phân loại rác thành hành vi văn minh đô thị.

PGS.TS Phùng Chí Sỹ - Phó Chủ tịch Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam đánh giá, cả nước hiện có khoảng 20 dự án đốt rác phát điện được triển khai trong 20 năm qua, song hiệu quả kinh tế còn thấp do rác chưa được phân loại, tro xỉ còn nhiều, cơ chế chính sách bất cập và giá điện chưa hấp dẫn. Đồng thời, nhấn mạnh về việc "doanh nghiệp chỉ tham gia khi thấy đốt rác phát điện hiệu quả hơn chôn lấp". Ông Sỹ đề xuất sớm hoàn thiện hành lang pháp lý, điều chỉnh giá mua điện và hỗ trợ doanh nghiệp nội địa hóa thiết bị để giảm chi phí đầu tư.

Ở góc độ doanh nghiệp, ông Ngô Chí Thắng - Giám đốc Công ty Biwase - chia sẻ, doanh nghiệp đang vận hành nhà máy xử lý khoảng 2.500 tấn rác/ngày, áp dụng công nghệ tách hữu cơ và đốt rác phát điện, hướng tới chuỗi thu gom, vận chuyển, xử lý khép kín. Tuy nhiên, ngành điện rác vẫn gặp nhiều khó khăn do giá dịch vụ và cơ chế đấu thầu chưa phù hợp, khiến doanh nghiệp khó tái đầu tư. “Điện rác là hướng đi tất yếu, song cần chính sách giá minh bạch và ổn định để thu hút đầu tư công nghệ hiện đại”, ông nhấn mạnh.

Đồng quan điểm, ông Lạc Thái Phước - Tổng Giám đốc Công ty Tư vấn và Xây dựng điện 3 (PECC3) - đề xuất xây dựng cơ chế giá điện từ rác hấp dẫn hơn, hoàn thiện pháp lý về phân loại rác, miễn giảm thuế nhập khẩu thiết bị; đẩy mạnh hợp tác công - tư để phát triển mô hình điện rác bền vững tại TP.HCM và các địa phương khác.

Theo Sở Nông nghiệp và Môi trường TP.HCM, việc biến rác thải thành năng lượng sạch không còn là lựa chọn mà là hướng đi bắt buộc trong bối cảnh hiện nay và tương lai. TP.HCM đã chuyển từ cách tiếp cận "coi rác là rác" sang cách tiếp cận "coi rác là tài nguyên" nên để đẩy mạnh thu hút đầu tư lĩnh vực này, thành phố đang trình Quốc hội điều chỉnh Nghị quyết 98/2023 của Quốc hội, đưa vấn đề xử lý rác thải vào danh mục các dự án trọng điểm và kêu gọi nhà đầu tư chiến lược. Mục tiêu không chỉ xử lý rác hiện tại mà còn xử lý triệt để lượng rác tồn đọng tại các bãi rác cũ.

Tuy nhiên, quá trình này cũng đối mặt khó khăn về thủ tục đầu tư. Mặt khác, quy hoạch điện còn hạn chế, đặc biệt là việc điều hòa công suất giữa các dự án trong cùng khu vực. Thành phố đã có văn bản kiến nghị Thủ tướng Chính phủ cho phép áp dụng cơ chế linh hoạt để điều hòa năng lượng điện tại các khu vực có nhiều nhà máy đốt rác.

Mỗi ngày, Việt Nam thải ra khoảng 65.000-70.000 tấn rác sinh hoạt, trong đó TP.HCM và Hà Nội chiếm phần lớn. Hơn 60% lượng rác này vẫn đang xử lý bằng chôn lấp - một phương thức cũ kỹ, gây ô nhiễm. Trong khi đó, tỷ lệ tái chế và đốt phát điện còn rất nhỏ, phân loại rác tại nguồn vẫn chưa đi vào nền nếp. Nhiều dự án xử lý rác quy mô lớn ì ạch vì thiếu cơ chế, chính sách đột phá.